Рагьметдиз фенвай багърийриз чи крарикай аян туш ни лугьуда? Яни, тушни… За са агьвалат ахъайда, ахпа куьн, гьуьрметлу газет кIелзавайбур, гъавурда акьада. Гьа икI…
Югъ нисинилай алатнавай. Са ни ятIани эверай ванцелди Зумрият куьчедал экъечIна. Варарин патав гвай куьсридал адан хуьруьнви Абид ацукьнавай. Вар ахъайнамазди, ада Зумриятаз вичин патав ацукьун теклифна. Адетдин жузун-качузун авурдалай кьулухъ Абида башламишна: — Зумрият, ваз зун вучиз атанвайди ятIа чидани? Заз куьне, куь кIвалерик квай куьгьне гурар хкудна, цIийи гурар кутунва лагьана ван хьана. А куьгьне гурар мягькемди тирди заз чизва. Зи гурар лагьайтIа, лап ишлемиш тежедай гьалдиз атанва. Жуван яргъандиз килигна кIвачI яргъи авун лазим я. ЦIийи гурар къачудай къуват захъ авач. Эгер а куьгьне гурар квез бакара къвезвачтIа, за ам тухвана жуван кIвалик кутадай. Гьелбетда, вуна ихтияр гайитIа.
Зумриятай гаф акъатнач. Ам кисна акурди, Абида давамарна: “За ваз, Зумрият, пулни гуда, гьавая зазни кIандач” Ваъ, Зумриятай чIал акъатзавач. Ам хиялри, низ чир хьурай, гьихьтин агьвалатдин юкьваз хутахнавайтIа…
— Зумрият, зун вав я гьа-а-а.
— Гьа-а-а-ахъ! Абид, завай гурар гуз жедач. Ам, рагьмет хьуй вичиз, чи чIехи буба Мирзеди тунвай аманат я. Ам ада вичин гъилералди авурди я. Вичин несилри ишлемишрай лагьана.
— Куьне ам ишлемишзамач кьван.
— Тавурай ман.
— Зумрият, вуна заз гурарин къимет лагь.
— Гурарин къимет? Адан къимет… Адан къимет лугьуз тежер кьван зурбади я. Завай гурар гуз жедач, Абид, зи намусди ам гун кьабулзавач. Мирзе буба закай инжиклу жеда. Ада гъил къачуда лагьайтIа, таб гаф я. Ам зи чандикай хкатда.
Абид, аламат хьанваз, яраб Зумриятан кьилиз эсер янаватIа лагьана фикирна, атайвал кьулухъ элкъвена хьфена.
Зумрият гурар тагунал икьван кIевиз вучиз акъвазна? Себеб?!
— Гуьлназ диде Ватандин ЧIехи дяведин къизгъин женгер кьиле физвай 1944-йисуз рагьметдиз фена. Дяведа авай чIехи хва Магьарамахъ вил галамаз.
Мугьман дуьньяда гьар са касди вичелай алакьзамай кьван хийирлу крар авун лугьуз тежер кьван хъсан я. Жемятдизни ихьтин кас сейли жеда. Кьейилани, “я Аллагь, ваз женнетда макан хьуй” гафар адан тIварцIихъ алхишда.
Гуьлназ дидеди вич рекьидалди гьар жуьредин чешнейрин гамар, гебеяр, халичаяр храна. Виридалайни чIехи гамуна чIехи хва Магьараман тIварни туна. Пагь, гьихьтин гам! — кIвалин чил ацIай, хъиткьинна физ акъвазнавай рангарин “тапанчияр” чешнедин. И чешнеда авай куьлуь цуькверин къешенгвал масад я. Ам къалурун патал ваз гафар жагъидач, вун гьейранвили бугъмишда. Заз акI я хьи, гуя чи чIехи дидейри гьа чIавуз хранвай гамар, халичаяр лугьуз тежер кьван гуьрчегбур я: гъалар шуькIуьбур, мягькембур, рангарни алахь тийир тIебиибур. Гьи таран дувулри гьихьтин ранг гузватIа, чи чIехи дидейриз лап хъсан чидай. Гилан девирда хразвай гамар лагьайтIа, са кьве сеферда рагъ фин багьна я: гьасятда алахьна, гьим гьи цуьк ятIа, кьил акъат хъийич, гъаларни яцIу я (им зи фикир я).
Хабар гьинай?.. Дявени куьтягь хьана. Магьарамни хуьруьз хтана, эвленмиш хьана. Нел? — къуншидал алай Зумриятал. Вахтар къвез алатна. Веледарни чIехи хьана, гьарма сад са пешедин иеси хьана. Ихтилат элкъвена мад гамарал хквезва, вучиз лагьайтIа, и суьгьбетдин мана гьадахъ галаз алакъалу я.
Гамар чи лезги халкьдин медениятдин са хел я. ЧIехи бубайрин адетрихъ галаз медениятни чна гегьеншарун, бегьерлу авун герек я эхир.
Идахъ галаз сад хьиз гьукуматди и кардал машгъул ксарин гьевес хкажун, и пешедиз къимет гунни лазим туширни мегер?! АкI хьанач.
ХХ асирдин 2-паюна Лезгистанда гамарин чешнейриз къимет гузвай маса гьукуматрин (иллаки Азербайжандин) векилар пайда хьана. Абур, лезги хуьрера къекъвез, куьгьне гамарихъ цIийи халичаяр дегишариз, хъфена. Нетижада, Азербайжанда авай лезги хуьрер азербайжан хуьрериз элкъвейвал, гамарин лезги чешнеярни азербайжан чешнейриз элкъвена.
Нубат гила Зумриятан кIвале авай Гуьлназ дидеди храй гамунал хквезва. А гамунин тариф неинки Дагъустанда авай лезги хуьрера, гьакIни Къуба патан хуьрерани гьатнавай. ТуширтIа, Зумриятан тIвар кьуна, адан гъенел муьштерияр гьикI акъатрай? Сифтедай абурувай Зумрият рекьив гъиз хьанач хьи, хьанач. “Гьич 100 халичадихъни дегишдач!” — кIевелай малумарна Зумрията. Муьштериярни адалай акI регьятдиз алатнач. Абур са шумуд сеферда Зумриятан ракIарихъ атана. ГьикI ятIани са сеферда муьштерийривай ам рекьив гъиз алакьна. Халичайрихъ дегишарунихъ — ваъ, — пулунихъ. Зумриятан сивяй гамунин къиметдин кьадар 5 агъзур манат акъатун кумаз муьштерияр шадвиляй цавук хкIуначни мегер! Абуруз Гуьлназ дидеди храй, хъиткьинна физ акъвазнавай рангарин “тапанчияр” чешнедин гам сад лагьай сефер яз аквазвай. Гамунихъ къачур пул Зумриятаз эцигдай чка жагъизвачир: гагь ада ам дакIардин кьацIал эцигна, гагь столдин тахилда туна, ахпа вахчуна, вичел алай далудин къене пата авай жибинда туна.
Югъ няни хьана. Верч-цицIиб, хеб-мал динжарна, Зумрият дивандал агалтна. Сятдин кIуьд. ЦIудни хьана. Экуьнахъ Дербентдиз фейи гадани свас хтана ахкъатнавачир. Яраб абур икьван геж вучиз хьанатIа лугьуз, Зумриятан рикIи-рикI незвай. Гьа и арада адаз чпин гъенел хтай машиндин ван хьана. Гьасятда къарагъна фена, Зумрията варар ахъайна. Гьаятдиз хцихъ галаз таниш тушир са итимни гьахьна. Хцин чинин рангар атIанвай. Ам, гафни акъат тийиз, дидедиз килигиз акъвазна. Эхирни суса лагьана: “Чан диде, Халил тахсир яз, чи машинар сад-сада акьуна. И касдив чна 5500 манат пул вахкун лазим я. Адан машиндин са пад лап къенез фенва. Чав пул гумачир”.
Зумриятаз вичин кьилиз нажах вегьенайтIа, икьван тIар жедачир жеди. Гьелбетда, ина пулунин гьайиф эсиллагь авачир. Зумрията Гуьлназ дидедин руьгь вичикай гьикьван бейкеф хьанатIа ва ада вичелай гъил къачун тавурди кьатIана. Идалайни гъейри, гамунин “тапанчи” чешне маса миллетдин гъиле туналди ада вичи лезги медениятдизни кIур гайиди гьиссна. Кьил элкъвейди хьиз хьана, Зумрият патав гвай куьсридал ацукьна. Ахпа ада чарчик кутунвай пул акъудна (5000 манат) таниш тушир касдал яргъи авуна.
— Ма, вахчу, чан бала.
— Вагь, ана гьикьван пул ава, я диде? Вуна, гьисабни тавуна, пул вахкузвани? А пул ви жибинра гьикI хьана авайди тир? — хабар кьазва хва Халила.
— Чан балаяр, — эгечIна Зумрият, — ина куь гьич саданни тахсир авач. Тахсир зиди я. Къе за ахьтин гъалатI ахъайнава хьи…
Къедлай кьулухь, балаяр, квез зи веси я, чи ата-бубайри, дидейри чпин несилриз тунвай ядигарар варани-зара ийимир. И кардилай абуру гъил къачудач. Абуруз чи вири крарикай аян жезва. Ингье квез мисал. Ата-бубайри, дидейри тунвай ядигарар вилин нинияр хьиз хуьн чи пак тир буржи я.
Фазила Абасова, муаллим
