СтIал Сулейманан шииратдин ирсиникай рахадайла, гзаф дуьшуьшра чаз шаирдихъ дишегьлидин къаш-къаматдиз, михьи муьгьуьббатдиз, рикIерин вафалувилиз талукьарнавай эсерар авач лугьудай хьтин фикиррин ванерни къвезвай. Гуя ам анжах политикадинни агитациядин, сатирадинни юмордин, паркутринни айгьамрин эсерар яратмишай кас тир.

Амма чна фикирдай: дуьньядиз маш­гьур­ чIехи шиир — арифдар, чIалан сарраф ус­тад жен, дишегьлидин тариф тийин? Яваш-яваш и суал алатиз башламишна. Ил­лаки майдандиз исятда вич халкьдин рикI алай манидиз элкъвенвай «Марият» акъат хъувурдалай кьулухъ (иник ДГУ-дин профессор Гьажи  Гьуьсейнович Гашарован  еке пай ква) чун шартIлу суалдай саки тамамдиз экъечIна.

Бахт юзанва, атанва зун,

И жигъирдиз акваз кIанз вун.

Къуьлер дигмиш гьа и дугун

Заз я женнет багъ, Марият.

 

Атана заз гафарин ван,

Рахана зав халис инсан.

Ви суьрет, ви къамат масан

Зи чандин я тагъ, Марият.

(«Эсерар» ктаб, 115-чин)

Ихьтин тавазидин цIарар рикIяй, мецяй атанвай шаирдихъ муьгьуьббатдин лирика авач гьикI лугьуда?!

Ашкъиди гьавалу авунвай шаирди ярвиле вичин вил ацукьнавай руш, етим ятIа­ни, вири хирер сагъариз алакьдай рагъ тирди субутзава. Гена алава хъийизва:

Сулеймана ахъайна ваз,

РикIин гьарай, гьа икI гъараз.

Дад-бидад, вун лувар хьухь заз,

Тамир вилел нагъв, Марият.

ИкI башламиш хьайи муьгьуьббат шаирди вири уьмуьрда вичин рикIе хвена. Дишегьлийриз шаирди агъа кIан 15 шиир бахш­нава. Амма, дишегьлийрикай тушиз, тIе­би­атдин ва уьмуьрдин муракаб вакъиайриз бахшнавай хейлин шииррани Сулейманан кIанивилин гьиссер гьикьван зерифбур, зарлубур ятIа кьатIуз хьун четин туш.

Къачун чна вичикай литераторарни философар гьакьван жуьреба-жуьре рекьерай раханвай шиир «Билбил» (тIвар кьунвай ктабда «Акьахна са кьакьан тарциз» хьанва).

Гьакьван инсанрикай хабар кьан тийизвай билбилдизни шаир муьгьуьббатдин вилералди килигзава:

Хьана къвазмир вун икI тахсир,

Пашман жедай кар я эхир.

Кьве-кьвед хьана гьар са ничхир

Къайгъудик ква чпин, билбил.

(ТIвар кьунвай ктаб, 361-чин)

Уьмуьрдин кфет, сазлувал, гурлувал кве­­кай ибарат ятIа, шаирди и кьуд цIарцIени хъсандиз лагьанва: кьадарсуз лавгъавални, алачир рахунар авунни, жува-жув виняй­ кьунни садрани бахтариз куьмек хьайиди туш. И гьиссер чал «Регъуьхбанни яр» шиирдани гьалтзава. Ина сада-садаз дерди гьалзавай, сада-садан гуьгьуьлдикай хабар кьазвай кьве касни муьгьуьббатдикай айгьамралди, лугьу­дайвал, кьезилвилелди, жавабдарсузвилелди рахазва. Шаирди гьавиляй шиирдин эхирдай лагьанва:

Сулейман, чIугу азият,

Ахмакьариз це насигьат.

Терг ая на а хасият,

Дуьз акъваз вун, эй регъуьхбан.

(ТIвар кьунвай ктаб, 141-чин)

Муьгьуьббат къимет эцигиз тежер хазина, адакай ягьанат ийиз алахъун акьал­тIай ахмакьвал тирди субутзавай маса эсер “Са къаридинни къужадин чIиргъин” шиир я (160-чин).

Са къариди авур чIиргъин

Кас галачиз тIуьн хьана кьван.

Адан вичин ният якъин

Садазни тагун хьана кьван.

Ихьтин чIуру ниятди кIвал, хизан чIуру­нал гъидачни бес! Муьгьуьббатлу хьун, санал уьмуьр кечирмишун са чIиргъин авун туш эхир. И фикир генани ачухдаказ “Гъуьлуьнни папан гьуьжет” (162-164-чинар) шиирда-дуэтда лагьанва:

Паб, гъуьл хьана сад тушиз сир,

Мегер ян зун на кьур есир?

Нагагь кватIа закни тахсир,

Ая кван успат, гуьзел яр.

Ихтилатар гзаф жезва, къалдин асул се­беб, шиирдай аквазвайвал, рикIерин дарвал, гьиссерин даязвал я. Жегьил чIавуз, ди­ри чIа­вуз ашукьбуру, са яшариз акъатайла, четинвилериз дурум тагунин асул сир арада авай рафтар михьиди тахьун яз аквазва шиирдай.

Муьгьуьббат кьве патайни барабар сирерин алакъа тирди “Гададинни рушан муьгьуьб­бат” шиирди хъсандиз успатнава (158-159-чинар):

Вири рушарин арада

Я некьид пеш, алагуьзли.

Жеда зи гьал, вун тахьайтIа,

Пара пелеш, алагуьзли.

Гададин и гафариз жаваб яз, руша генани тавазивилелди лугьузва:

Ваз къурбанд я зи ширин чан,

Зун масдаз жеч, алагуьзли.

Вядедамаз кутур лишан,

Тахьуй эглеш, алагуьзли.

Кьилди рушарикай, дишегьлийрикай теснифнавай хейлин эсеррай чавай СтIал Сулейманан шииратдин тавханада дишегьлидиз хуьзвай асул тахт гьихьтинди ятIа хъсандиз кьатIуз жезва.

А эсеррик “Кьулан СтIалрин кустарнада”, “Заз Инжиханан зегьмет акуна”, «Наза­ни», “Гвен гуьзвай зегьметкешар”, “Аслан те­гьер Фа­тума”, “Лап яру цуьквер я рушар”, “Ди­­шегь­ли юлдашар вири”, “Маралар хьиз дагълара­вай” ва масабур акатзава. Вири ши­иррин тIва­рар шаирдин 1994-йисуз акъат­навай “Эсерар” ктабда гьатнавайвал къалурнава.

Виливай кьатIуз жедай суьрет “Заз Ин­жи­ханан зегьмет акуна” шиирда ганва. Ин­жи­хан­ шаирдиз гьакI са зегьметкеш яз ваъ, жа­фа чIу­гуна, сафа къачуз жедай, рикIе таъ­сиб авай, гъиле авай мукалдив гьакьван зурба гьунарар къалуриз жедай инсан яз къалурзава. Адаз гьатта гъилел алай курчун тупIал кваз аквазва. И тупIал дамах­динди туш, гвен гуьдайла, самар санал кIватIиз куьмек гузвай алат я. Амма шаирди гьамни са аламатдиз элкъуьрнава:

Гьална гъилел курчун тупIал,

Элкъуьриз гьакI гапIал-гапIал,

Мягьтел хьана зун а папал:

Заз адан зегьмет акуна…

(ТIвар кьунвай ктаб, 176-чин)

И зегьметчи дишегьлидин къамат тамамди жедачир, эгер шиир икI куьтягьна­чиртIа:

Гьар пакамахъ жедай кIвачин,

Къуьне-чанта, гъиле-гичин.

ТIварни Инжихан тир вичин,

Заз адан зегьмет акуна.

Ингье гьихьтин буй-бухахдал шаирди гьей­ранвалзаватIа. И шиир кIелайвалди, ри­кIел «Я артух затI экуьнин гъед» шиирни къвезва.

Вири затIарин арада

ЗатI я артух экуьнин гъед.

Шади-хуррам вичин къайда,

Гевил ачух, экуьнин гъед.

 

Вил вегьейла ви гьалариз, —

Зурба бегьер я эллериз.

Акурлахъди вун вилериз,

Жеда чун тух, экуьнин гъед.

(Ктабдин,  281-чин)

Вич чи литературоведри политикадин лирикадин эсер яз гьисабзавайди ятIани, чаз Инжиханни Экуьнин гъед, сад хьиз, шаирдин рикIе санал алайди аквазва.

Гьакьван назик, тавази гафар-гекъигунар Сулеймана «Назани», «Аслан тегьер Фатума», «Марият кьена, хендеда хьайила» шиирра лагьанва:

КIвачер яру гьар вили лиф

Авам яз амукьиз гьайиф.

Герек гьакI я кесиб синиф

Илимдин кIвенкIвел, Назани.

(185-чин)

Фите хьурай кIантIа кьилихъ,

Я асланд тегьер Фатума.

Белки, жез туш са эркекдихъ

Вахъ авай жигер, Фатума.

(199-чин)

Паб кьена, ялгъуз хьайила,

Виниз кар агъуз хьайила,

Гила зун ажуз хьайила,

Межлисда зи тIвар амач кьван…

(167-чин)

Инал гъанвай гьар са келима шаирди гьа­къикъи инсанрикай, уьмуьрда вичел гьал­тай рушарикайни папарикай я. Дишегьли шаирдин кьисметда гьикьван важиблу инсан ятIа, муьгьуьббатсузвал, яни кIани кас къакъатун гьикьван чIехи дерт ятIа, мад­ни ашкарадаказ ихьтин цIарара лагьанва:

Эй, Сулейман, жемир верем,

Ам вун хьиз каначни Керем?

Вун паталди гьич са къелем

ЧIугвадай дафтар амач кьван.

(167-чин)

Дишегьлидин умуми суьрет шаирди вичин «Лап яру цуьквер я рушар», «Дишегьли юлдашар вири», «Маралар хьиз дагъларавай» шиирра арадал гъанва.

Гьукуматдин багъдин емиш,

Таза тир бегьер я рушар.

Гатфар бере дагъда битмиш

Лап яру цуьквер я рушар.

(253-чин)

Гьа и эсерда мад ихьтин гекъигунар ава: «Куьн вилин эквер я, рушар», «Билбилрилай пара зирек, Куьн артух нуькIер я, рушар», «Мецер куь шекер я, рушар», «Цирав хипе хайи таза, Куьн гьахьтин кIелер я, рушар», «Квез кIани, куьн кIанибурун Куьн чанар — рикIер я, рушар».

Ихьтин гафарилай гуьгъуьниз Сулейманахъ муьгьуьббатдин лирика авачир, хьаначир гьикI лугьудайди я?!

Са кар инал генани къейд тавуна жедач: Сулейман муьгьуьббатдин шартIари­кай, дишегьлидин кIанивиликай анжах са вичиз хас тир тегьерда раханва. Ада вичелай вилик хьайи гьич са устадни тикрарнавач. Анжах халкьдин хурун эсерриз тешпигьвал, мукьвавал гьиссзава (килиг дуэтар). Им тIебии гьални я. Сулейманан зурбавални ада садни тикрар тавуникай ибарат тушни бес!“Маралар хьиз дагъларавай…”

Мердали Жалилов, «ЛГ»-дин литературадин отделдин редактор