Чи уьмуьрда, иллаки экономикадин ва илимдинни образованидин хилера аквазвай бязи крари зун ахьтин фикирдал гъизва хьи, гуя чна са къатда сифте са вуч ятIа эцигзава, ахпа ам чукIурна, мад, гьа сифте хьиз, эхцигзава. Арадал вуч къвезва?..

РикIе гьасятда “перестройка” гафуни ванзава. Вуч авуна а “устадри-архитекторри”? 70 йисуз санал эцигай чIехи государство, къурулуш тахьай мисал авуна. Гила ингье неинки са чи уьлкве, гьакI вири дуьнья гьихьтин гьалара, шартIара гьатнаватIа, чун шагьидар я.

Чи хуьрера авай гьихьтин колхозар, совхозар, карханаяр чу­кIур­на. Гила — ГУП-ар, МУП-ар, ЛПХ-ар, КФХ-ар, ООО-яр, АО-яр, мадни маса аламатар. Ибурни гагь авайбур хьиз жеда, гагь квахьда… Гьихьтин багълар, уьзуьмлухар, саларни никIер сифте кьурал гъана, гила мад са вуч  ятIа  арадал  хкиз  алахънава. Гьа и чIавуз республикадин ­кьилин мертебайрани къурху кваз лугьузва: уьзуьмлухар, багълар арадал хкизва. Гьисилай шей ма­са гудай чкадикай фикирзавани?..

Дугъриданни, шумуд цIуд йисара чи хуьрерин факъирри келемар, помидорар, салан маса майваяр цазвайди тир. Абур ма­са гудай базарар тежез, затIни хца­нач… Хиперин суьруьяр тергуникай зун рахазвач. Къалгъанри кьунвай никIерни, кул-кус ахкьалтнавай багъларни баябан хьанвай дагъларин уьруьшар гьикьван гьалтзава!..

Гила яваш-яваш хсуси багъларни салар, уьзуьмлухар, ви­ридалайни гзаф парникар арадал хкизваз аквазва. ТупIаралди ­гьисабиз жеда абурун кьадарар. Гьабурукайни хкатунар хъжезва. Авур харжияр арадал тахтайла, бязи чкайра гьатта къастуналди абуруз зиянар гузвайла, вилик гьикI фидайди я? РикIел Ха­са­вюрт райондин ЦIийи Къурушрин, Хив райондин Цлахъринни Тркал­рин, АрхитIрин хуьрера, Ахцегь райондин Фиярин, Гутумрин, Чеперин, Кьурагь райондин Кьуьч­хуьррин, КьепIиррин ва ма­са хуьрера арадал хкиз ала­хъай, амма а мумкинвилер (къуватар) бес тахьана, чарарал аламукьай бязи майишатар, цехар, гъвечIи карханаяр хквезва.

Докъузпара районда чкадин келемар кьеле твадай цех эцигиз (гьар йисан гьахъ-гьисабра) шумуд цIуд йис я?!

Мегьарамдхуьруьн районда саки вири хуьрера чкадин хаммал хуьдай, гьялдай цехар, карханаяр авайди тир. Гилани бязибур ама. Амма вуч арадал гъизва?.. Гьуьлелай дагъларин ку­кIушрал кьван мулкар, тIебии ви­ри шартIар авай чи районра бейкарарни кесибар хьун рикIивай кьабулиз тежедай гьакъикъат тушни?

Исятдани чи патариз сифте яз атай вири мугьманри чи чилерални шартIарал, дагъларални вацIарал, тамарални гьуьлел, багъларални саларал гьейранвалзава.

Яхулви писатель ва алим Гьуьсейнаев Абачаради кхьей “Ахцегьиз сефер” очерк за лезги чIалаз таржума авуна. Ахцегьрин ичер, келемар, вирт, гъери, нисини фу ада дуьньядин вири няметрилай артух тирди къейднава! Писателдиз алатай  асирдин 60-70-йисара акур а няметар гилан ахцегьвийрихъ аматIа?..

Гьа и шартIара гила пулар гъиле гьатнавай “халуйриз” чи дагъларни кваз маса къачуз кIан­завайдан хабарар ава. Къизил — дере американвийриз маса къачуз кIан хьайивал, гила Шалбуз дагъдал вил вегьенвайбур авалда. Зияратар вири инсаниятдин ивирар тирди, абур я маса гуз, я маса къачуз тежедай ивирар тирди рикIел татун?.. ЦIийи чингизханарни надиршагьар арадал къвезвайди хьиз я.

Абурни эцигайбурулай чу­кIу­райбур пара хьайиди тарихда гьатнава. Амма къурху кутазвайди душманрилай артух гьа “жуванбуру” чи чилеризни ятариз, тамаризни дагълариз зиянар гунихъ галаз алакъалу я. Чи багъларни уьзуьмлухар патанбуру тергнач эхир. Чи карханаяр чу-кIурайбур, МТС-рин, МТФ-рин та-мам комплексар ракьарайни къванерай маса гайибур гьа чи “устад руководителар” — гилан “карчияр” тушни?

Аллагьдиз шукур, яваш-яваш сад-кьве гьакъикъи карчияр, хайи ерийрихъ рикI кузвай спонсорар, меценатар акъатзава. Месела, гьа и мукьвара Докъузпара райондин Миграгъ-Къазмайрин хуьре спортдин цIийи комплекс ачухуни, Ахцегь райондин Чеперин, Калукрин хуьрериз газдин линияр тухуни, Мегьарамдхуьруьн райондин Приморский хуьре цIийи школа ишлемишиз вахкуни, ихьтин маса мисалри руьгьдин къуватар артухарзава. Ибур кьилдин ксари чпин къуватралди авунвай крар я. ДекIени абур гьар са  хуьре пара жен!..

Руьгьдин къуватар лагьайвалди, зи рикIел эхиримжи вахтунда чи чIалал, литературадал, пе­чатдин такьатрал ацалтзавай, гагь-гагь  къастуналди  илитIза­вай четинвилер, къаршивилер къвезва.

Чи мектебар хъсан ктабар, методикадин пособияр, маса такьатар амачиз авайдакай тIимил рахазвач. Мектебар патал гьазурзавай педагогвилин кадрийрин ерини девирдин истемишунрин дережадинди туш. Дипломар ви­ликрай алимрин вилик хуьдайди тир. Гила маса къачун муд хьанва! Гила вузар ваъ, са гьихьтин ятIа “филиалрин” дегьлизарни гьаятар “акьалтIарзава”. Илим махуниз элкъуьрнава. И шартIа­ра хьанвай кьван илимдин кандидатарни докторар, гьатта ака-демикар вуч я! Илим вилик физ­ватIа? ЧукIурна хьи чи виликан мектебни, вузни, аспирантурани. Академияни са гьихьтин ятIа коммерциядин (пул кIватI­за­вай) идарадиз элкъвейди хьиз я. Илимдинни ахтармишунардай институтрин гьал гьихьтинди я? Абуру вуч ахтармишна, вуч теклифзава? А теклифриз ни къимет гузва? ЧукIурна гзаф  ахь­тин институтар. Чи хуьруьн ма­йишатдин илимдинни ахтармишунрин институтни са низ ятIа “хуш” хьана, чукIурна. Гила вуч аматIа?..

Чи аялар ва мектебар патал ктабар акъудзавай чапханани тергна. Къвердавай зайифарзава амай чапханаярни. ТIими­лар-зава чарчин газетарни, журналарни…

Милли чIалар, литератураяр, тахай веледар хьиз, рикIел акьалтай ни хьайитIани, чпиз кIани­вал “гатазва”, “вердишариз — дегишариз” алахъзава. Гуя чахъ икь­ван чIавалди я чIалан илим, я ам ахтармишунин методика, я хъсан гафарганар, я алимар, я къанунар хьайибур туш. 70 йисуз арадал гъайи ирсинин бинеяр кваз акъашунив эгечIнава. Я ихьтин тIегъуьн акъвазардай къуватарни авайди аквазвач. Гьим халисди, гьим хулусди ятIа, чир жез амукьзавач.

ЧIалан илим, чIал вични гьа­кьван фад-фад чукIуриз, эхцигиз жедай имаратар яни?

Литературадани еке аламатар кьиле физва. ЦIийиз арадал къвезвай бязи “алимри” чи алатай девиррин литературайрин саки вири ахтармишунар, арадал хканвай, виш йисара кIелиз, лу­гьуз­ (манийралди) вердиш хьанвай затIарни шаклувилик кутазва. ЧIурзава арадал атанвай ктабар…

Гьакъикъат сад жедайди я. Чал гила илитI тийизвай гьакъи­къатар авач. Гила чаз чидай Етим Эминни, СтIал Сулейманни, Кьуьчхуьр Саидни, Алибег Фатаховни, Хуьруьг Тагьирни, гьатта и мукьвара (советрин девирда) яратмишай ксарни  маса жуьреда фагьум-фикирай, маса те­гьер­да рахай, кхьей ксар тир лугьуз алахъзава.

Теклифзавай гьакъикъатар ерли чи чIалаз, руьгьдиз, фейи рекьиз, я чи девирризни хасбур туш эхир. Мад вуч чукIуриз, вуч эхцигдатIа?

Зи фикирдалди, тарихдин рекьин къанун сад я: бубайри тунвай  ирс хвена, чирна, чIуру затI ква­тIа, адакай михьна, мадни вилик-цIийи агалкьунрихъ фин лазим я. Чи классикри арадал гъанвай чIал, чун вердиш хьанвай чIалан эсерар 100 йисалай, гила лугьузвайвал, “патан гафарикай”, “дуьз тушир” цIарарикай “михьи” хъийиз алахъайтIа, да­тIана гьа са  фикирар, икI кхьидани-акI кхьидани, ихьтин цIарар тирни-ахьтинбур тирни лугьуз, гьа са регъве акъвазайтIа, чахъ я илим, я ирс, я экономика, я агьваллувал бажагьат жеда.

ЦIийиз жагъун хъувур затIар ахтармишна кIанда. ЦIийи гафар цIийи затIарин, крарин тIварар я, абур дуьз ишлемишун лазим я. Маса рехъ авайди туш.

Дуьньядин вири чIалар, са­да-садаз таъсириз, чпи чеб девлетлу ийиз, вилик физвайди я. Экономикадин гъалибвилерни гьакI я. Чна, вирибурун хъсан теж­риба чириз, жуванди вилик кутун тавуртIа, чавай чун бажагьат хуьз жеда…

Мердали Жалилов