Хайи кIвализ хтана, хъуьтуьл халичадал ацукьна, чай хъунихъ гьамиша зи вил гала.

(Сид Баррет, Англиядин машгьур му­зыкант, шаир)

И  мукьвара, юбилейдин са мярекатдал савкьат яз, чна тIвар алай халича тухун — пишкешун кьетIна. Хъсан халича храз жедай ус­тIардин суракьда хьана, амма я Ахце­гьай, я райондин хуьрерай, гьатта къунши Докъузпара райондайни чаз ахьтин кас жагъанач. Эхирни Дербентда са табасаран дишегьлидин кьилив финиз мажбур хьана. Герек рангарин сун гъаларни авачиз, абур базардай са жуьре жагъур­на…

Гьайиф хьи, къадим и сеняткарвал, хъен­чIин къапарин, заргарвилин искусствояр хьиз, чавай квахьзава. Са вахтара Ахцегьар и крарин меркез тир эхир. Гам, халича храдай тарарал (станок) гьар са кIвале, зегьметкешвилинни агьваллувилин имаратдал хьиз, дамахдай. Лап фад девиррилай эгечIна, чи бадейрини дидейри халичаяр хурунин надир устадвал, пешекарвилин сирер несилриз къайгъударвилелди тазвай. Лезги хуьре, кIвале дишегьлидиз гам, халича храз чир тахьун айиб яз гьисабдай, гьавиляй и пеше анра вирибурук квай. Чи дишегьлийрин гъилин гуьзел яратмишунри — художественный жи­гьетдай халкьдин вини дережадин искусстводин ядигарри къени инсанар гьейранарзава.

Къейдин, тарихдин деринрай атанвай и сеняткарвал халкьдин экономикадин (иллаки хипехъанвилинни набататчивилин хилера), культурадин ва  гьар йикъан яшайишдин месэлайрихъ галаз сих ала­къада ава. Халича храз ацукьайла, уьмуьр акунвай камаллу дишегьлиди (адет яз, ха­ли­чаяр мелералди храдай ва дестедин кьилени кар чидай са тешкилатчи, насигьатчи жедай) жегьил­ рушаризни сусариз сеняткарвилин сирер ачухдай, кIвалах вилик фин патал манияр лугьудай, махар ахъайдай, са гафуналди, уьмуьрдиз гьазурдай. ИкI абурун яратмишун, милли культурадин девлет вахтунда ва асантдиз арадал къведай.

Гуьзел нехишрин хъсан халичаяр  гзафбуру исятдани чпин кIвалера агьваллувилинни къулайвилин лишан, искусстводин кьетIен имаратар яз хуьзва. Абурун лишанрай, нехишрай чаз элкъвена кьунвай тIебиатдин ва инсанрин яшайишдинни гьиссерин ажайиб алем ачух жезва. Бес вучиз чна, ихьтин зурба культурадин ирссагьибри, и сеняткарвал квадарзава?

Тарихдин чешмейрай малум тирвал, Ахцегьа халичаяр храдай устIархана гьеле 1909-йисуз ачухна ва адан бинедаллаз Советрин девирда (1927-йис) халичаяр храдай махсус артель-фабрика арадал атана. Ам тIебии рангаралди таъминарун патал Кьулан СтIалдал яру ранг хкатдай ругъунар (марена) битмишардай. Миграгъа (ибурни ата-бубайрилай инихъ гам, халича хурунин маш­гьур чкаяр я) рангарин карханаяр тешкилна. ИкI, Ахцегьар Кьиблепатан Дагъустанда халичаяр хуру­нин сеняткарвилин меркездиз элкъвена. 1930-йисуз Ахцегьрин фабрикада (директор Эмиржан Эмирбгов тир) 75-80 дишегьлиди кIвалахзавай. 1932-йисуз фабрикадин патав, Миграгърин ва Кьулан СтIал­дин артелар вини дережадин устад пешекарралди таъминарун патал 3 йисан профтехшколани кардик кутуна. ИкI, устад лезги дишегьлийрин гъилин кIвалах­дин надир халичаяр пара уьлквейриз рекье твазвай. Лезги халичайри, жуьреба-жуьре конкурсрани выставкайра иштиракиз, лайихлу чкаяр кьазвай. “Ахты”, “Микрах”, “Касумкент”, “Тассан Кала”, “Эрпенек”, “Ах-гуюль”, “Буделай фурар” тIварар алай халичаяр республикадин декоративно-прикладной искусстводин къизилдин фондуна гьатнава.

Халичаяр хурунин искусстводикай чи машгьур публицист ва алим Жонрид Агьмедова вичин “ЦIийи Ахты-наме” ктабда кхьенва: “Халичаяр хурунин карда еке дережайрив агакьай ахцегьви бязи устадриз, тежрибалу пешекарриз-насигьатчийриз хьиз, республикадин маса фабрикайриз теклифдай. Вичин кардин халис устадрикай сад гзаф йисара Дербентдин ха­личайрин фабрикадин кьилин инженервиле кIвалахай Хадижат Султанова тир. Ам кеч­миш хьайила, коллективди чи баркаллу ватанэгьлидин гуьзел суьрет авай халича, кьетIен гьуьрметдин лишан яз, Ахцегьрин жемятдиз пишкешнай. Къе ам Ахцегьай тарихдин музейда ава”.

Зи рикIел алама, гьеле 1970-йисара иллаки гьяддин юкъуз, райондин хуьрерай Ахцегьрин машгьур базардиз гамар, халичаяр, сумахар гъидай (девир базардин экономикадинди хьанватIани, гьайиф хьи, колхоздин базарни амач, “вещевой рынок” хьанва), цларикай авадарна, чиле­рални экIяна жедай. КIур гуникди халича неинки чIур жезвач, ам, хъуьтуьл хьана, вичин къай­­дадиз къвезва. Гьавиляй бубайрихъ цIийи халичаяр кимерал, мехъеррин демерин майданрал ве­гьедай адет авай.

Девир ва адахъ галаз илимни, технологиярни вилик физва. Машинрал хразвай ужуз халичайри еке зегьмет алай ва вахт серфуниз мажбур чи гъилин халичаяр майдандай акъудзава. 1980-90-йисара, Азербайжандайни Туьркиядай къвез, савдагарри, гуя чи хийирдиз я лугьуз,  чпив гвай ужуз цIийибурухъ галаз чи бадайрин гъилин надир нехишрин багьа имаратар дегишариз, чун гьикI алдатмиш­за­вай­тIа, рикIел хкин. Мурад чи халичайрин, халкьдин сеняткарвилин, культурадинни тарихдин зурба са къат квадарун, чи тарих, культурадин девлет чпиз къачун тир. И кар абурулай са кьадар алакьни авуна. ИкI, гзаф себебралди, къе чи хуьрера халичаяр храдай я фабрикаяр, я кIвалера тарар, устIарар амач, халкьдин ирс, сенят­карвал — гам, халича храдай надир искусство, гьайиф хьи, тамамвилелди квахьзава. Гъилин кIвалах­дин хъсан халича кьит ядигар хьанва. Гила инсанар гъавурдик акатунивай, халкьдин гъилин, тупIун сеняткарвилин яратмишунрихъ, михьи, тIебии суьрсетдин къимет, адахъ игьтияж гзаф жердавай цIигел­вални артух я. Аквадай гьаларай, гила, лугьудайвал, гъала­тIар туь­кIуьр хъийидай вахт алукьнава.

Эхь, чи халкьдин квахьзавай надир сеняткарвиликай фикирар ачухуниз, яша­йишдин ва милли культурадин метлебдин­ и важиблу месэла къарагъаруниз зун жуван кьилел атай дуьшуьшди мажбурна. Дерт ахъаяйла, рикIиз регьят жеда лугьу­да­. Амма за регьятвал гьиссзавач, гьикI хьи, месэла гафаралди ваъ, краралди гьял­­на кIанзава. Тикрарин, бубайрилай ирс яз атанвай надир сеняткарвал, милл­и культурадин кьетIен пай акваз-акваз квахь­зава. Ихьтин тахсиркарвал гележегдин несилри чаз бажагьат багъишламишда.

Бес вучда, квелай башламишда? И суалдиз жавабар чна жемятдивай гуьзетзава. Умудлу я, умуми меслятдалди, чи гьукум­дар­ринни халкьдихъ рикI кузвай ватанперес, жумарт спонсоррин куьмекдалди чавай халичаяр хурунин надир сеняткарвал арадал хкиз жеда.

Дашдемир Шерифалиев