Абдул-Самед Абдулхаликьович Мурсалован 140 йис
Къенин югъ алатай девирдихъ, тарихдихъ галаз алакъалу ийизвай сир несилрин арада авай алакъа я. Алатай девир вуч я лагьайтIа, са мус ва гьина ятIани хьайи вакъиаяр, мярекатар хьиз, гьа вахтара яшамиш хьайи, гьа вакъиайра иштиракай инсанар, улу-бубаяр, чи багърияр я.
Улу-бубаяр чи диб, бине я. Абурун арада халкьдин арадай акъатай, тарихда аквадай хьтин гел тур баркаллу ва машгьур рухваяр, рушарни ава. Абур рикIел хуьн чи буржи я. Мурсалов Абдул-Самед Абдулхаликьовични гьахьтинбурукай сад я. Дагъвийрин азадвал, Дагълух республикада цIийи гьукум къурмишун патал вичин вири чирвилер, къуватар гайи хва гъед хьиз куькIвена. Адан нур къени квахьнавач лагьайтIа, зун ягъалмиш жедач.
Мурсалов Абдул-Самед 1877-йисан 21-августдиз Самур округдин Ахцегьрин хуьре лежбердин хизанда дидедиз хьана. Уьмуьр, яшайиш четинди, тухдалди фу гьат тийизвайди тир. Са гьилледа хизандин югъ няни ийизвай Абдулхаликьаз маса чара амукьнач: 1901-йисуз ам хизанни галаз Къуба уезддин Лакар хуьруьз фена. Ана стха Керимни яшамиш жезвай. Инани са кьас фу регьятдиз гьатзавачир. Кьуд йисуз жуьреба-жуьре кIвалахар тамамариз кьил хвейи Мурсаловар Куьре округдин Кьасумхуьрел куьч хьана.
И вахтунда Абдул-Самедакай хъсан устIар-дерзичи хьанвай. Адан патав датIана чухваяр цун патал муьштерияр къвезвай. Гъиле дуллух гузвай рехъ гьатнавай гададиз вичин яшайишни тешкилдай мумкинвал хьана. Ам эвленмиш хьана. Са тIимил вахтундилай дах рагьметдиз фена ва Абдул-Самедни Кьасумхуьрел амукьна.
Вахтар, гьалар дегиш, муьштериярни тIимил жезвай. Дерзичивили хизандин месэлаяр гьялзавачир. Гададиз чизвай, дагълух хуьрерай гзаф итимар кьил хуьз Бакудин нафтIадин мяденрал кIвалахиз физвай. Бакуда адан имияр Айваз ва Куругълини авай. Садра шегьердай хтай абуру Абдул-Самедаз лагьана: “Ина вацра сад-кьве муьштеридал вил алаз акъвазна вучзава, ша Бакудиз, ана ваз кIвалахни бул жеда”. Гьа икI, Мурсалов Бакудиз, гзаф кьадарда лезгияр яшамиш жезвай Биби-Эйбат райондиз акъатна. Ина ам рабочийрин арада еке гьуьрмет авай Къазимегьамед Агъасиевахъ ва маса юлдашрихъ (Ферзали Бегов, Шагьабас Тагьиров, Гьабиб Шагьпазов, Тарикъули Юзбегов, Къазибег Акимов, Абдулбари Къазибегов, Расул Агъасиев) таниш хьана ва абурухъ галаз дуствал хвена.
ЦIийи дустари ийизвай суьгьбетар себеб яз Абдул-Самед инкъилабдин гьерекатдик экечIна. Юлдашрихъ галаз адани Зубаилов иеси тир мяденра лап четин шартIара зегьмет чIугвазвай фялейрин арада чинеба таблигъат тухузвай. РСДРП (б)-дин Бакудин комитетди Мурсаловал Куьре округдин хуьрерин зегьметчияр гъавурдик кутунин кIвалах тухун тапшурмишна. Ада Кьасумхуьрел вичин кIвале чинебан кIвалах тешкилдай центр арадал гъана. Ара-ара иниз Къазимегьамед Агъасиевни хквезвай. Абуру Кьиблепатан Дагъустандин вири районар чпин гуьзчивилик кутуна. Бакуда авай Абдулбари Къазибегова ва Гьабиб Шагьпазова датIана Кьасумхуьрел Мурсалован кIвализ герек литература, таблигъатдин материалар, газетар ва талукь хабарар хкизвай. Макьсад сад тир: куьтягь тежедай зулумри, истисмарвили гьелекнавай лежберар, зегьметчияр гъиле яракь аваз пачагьдин гьукумдиз акси экъечIун.
1914-йисуз Кьасумхуьрел нубатдин сеферда Къ.Агъасиев хквезва. Мурсаловни галаз ада Бутархуьруьн, Шихидхуьрин, Уллу Гъетегърин, Зугьрабхуьруьн, Испикрин, Вини Ярагърин, Цмуррин ва маса хуьрерин зегьметчийрин арада гъавурдик кутунин кIвалах тухузва. Лугьун лазим я хьи, и хуьрериз фадлай инкъилабчияр физвай ва анра чинебан кIвалах тухузвай большевикриз майилвалзавай зегьметчияр гзаф тир. Абурун куьмекдикай менфят къачуз Агъасиева, Мурсалова ва маса инкъилабчийри Куьре округдин ва гьакI Къазикъумухдин округдик акатзавай хуьрерин агьалияр уьлкведа кьиле физвай месэлайрин гъавурда твазвай.
Кьве йисалай РСДРП (б)-дин Бакудин комитетдин тапшуругъдалди Мурсалован кIвале алишверишдин туьквен ачухзава. Имни иниз мукьвал-мукьвал инсанар къвезвайвиляй, абур шаклувилик акат тавун ва Мурсалова чинебан кIвалах тухузвайди чир тахьун патал авунвай кар тир. Туьквенди пачагьдин чкадин гьукумдин къуллугъчийрин фикир кар алай месэладал желб ийиз тазвачир. Агъасиевани Мурсалова йифериз зегьметчияр, чпин куьмекчияр кьабулзавай, абурув агьалийрин арада чукIурун патал листовкаяр вугузвай. И важиблу карда абуруз Мурсалован стха Омара ва хва Азизани куьмекзавай.
1916-йисан зулухъ пачагьдин чкадин гьукумдин “тулайри” Агъасиева ва Мурсалова дагъвийрин арада чинебан кIвалах тухузвайди кьатIана ва абурун геле полицейскияр туна. 18-ноябрдиз жандармерияди кьведни кьуна ва Кьасумхуьруьн дустагъда туна. Тахсир кутадай гьакъикъи делилар гьат тавурвиляй са вацралай инкъилабчияр азад хъувуна, Агъасиеваз тади гьалда Куьре округдай экъечIунин буйругъ гана. Мурсалов чкадин гьукумди вичин гуьзчивилик кутуна.
Имни абуруз тIимил акуна. Чкадин инсан туширвиляй Мурсалован виликни хуьряй экъечIунин шартI эцигна. Гьа са вахтунда округдин начальникдин эмирдалди Кьасумхуьруьн старшинади полицейскияр ва маса къачунвай са бязи лежберар кацаяр, лумар гваз Мурсалован кIвал чукIурун патал ракъурна. Ихьтин гьерекатар кьиле физвай вахтунда Мурсалован гъвечIи хвани кьена. Ихтияр тагайвиляй кьве юкъуз рагьметлу хва кучук тежез амукьна. Анжах жемятдин истемишунихъай къурху хьана, гьукумдарри хва кучукдай ихтияр гана.
1917-йисан августдиз Темир-Хан-Шурада Дагъустандин лежберрин сад лагьай съезд кьиле фена. Мурсаловни Куьре округдин лежберрин патай делегат тир. Ина ам Ж.Коркмасовахъ, У.Буйнакскийдихъ, М.Дахадаевахъ галаз таниш хьана. Гьа и йисуз Кьасумхуьрел “Тройка” тIвар алаз большевикрин группа тешкилна. Аник А-С.Мурсалов, Т.Юзбегов ва Къ.Акимов квай. Абуру Кьиблепатан Дагъустандин лежберрин арада Деникиназ акси восстание къарагъарун патал еке кIвалах тухвана. Гьа са вахтунда кьиле Мурсалов аваз округда партийный организацияни тешкилна. 1919-йисуз адан жергейра 200-далай виниз дагъвияр авай. Абурун иштираквални аваз большевикри Куьре округ кьунвай Деникиназ акси гьерекатрал кIукI гъана. Большевикри ва партизанри ревком тешкилна. Мурсалова Бакудин комитетдивай чпиз куьмек гун тIалабна. Анай чи партизанриз куьмек яз частар рекье туна. 1920-йисан февралдиз Кьасумхуьрни, Дербентни деникинчийрикай азадна.
Дагъустанда Советрин гьукум тестикьарайдалай гуьгъуьниз Мурсаловакай КПСС-дин Куьре окружкомдин, исполкомдин, Дагъустандин ЦИК-дин член хьана. 1926-йисан 29-мартдиз Куьре округдин милициядин управленидин начальник тир Абдул-Самед Мурсалов бедбахтвилин дуьшуьшдик телеф хьана. Адан тIварцIихъ Кьасумхуьрел, Махачкъалада куьчеяр янава. Ялавлу инкъилабчидин экуь къамат гьамишалугъ дагъустанвийрин рикIера амукьда.
Зульфикъар Зайналов
