2017-йисан статистикадин делилрай, чи уьлкведа набутрин кьадар 15 млн-див агакьзава. Гьелбетда, абуруз медицинадин куьмек гунин, кьезилвилер авунин, вахт-вахтунда социальный пособияр гунин, къулайвилер тешкилунин ва са жерге маса везифаяр государстводин хиве ава. Амма чна гьисабзава хьи, сагълам обществони набутриз куьмекуникай яргъаз хьун дуьз туш.

Мукьвара Ахцегьа зун набут аялрин махсус центрадин патавай кIвализ хъфизвай. Анин гьаятда хвеши, амма мумкинвилер сергьятламиш хьанвай аялар къугъвазвай — садбуруз пешекарри куьмекзавай, муькуьбур чеб хьтин ярар-дустарин куьмекдалди туп-лаш къугъвазвай. Абурун гьевес акур зун фикиррик акатна: гзаф вахтара сагълам агьалияр са четинвиле гьатайла, руьгьдай аватна, зайиф­ жеда. И центрадин къаюмвилик квай аялрик, мумкин я, умудри, экуь гележегдихъ агъу­­ни ва пе­шекарри гьевес, хвеш кутазва. Зун аялринни жаванрин Ахцегь районда авай реабилитациядин центрадин регьбер Мир­вара Мусанабиевадихъ галаз гуьруьшмиш хьана.

— Яшлубурук ва набутрик руьгь, хвеш кутун­ патал дагълар муьтIуьгъарун, абуруз еке пулар пишкешун герек туш, чпиз фикир гун, саймишун абуруз виридалайни багьа я. Набутарни яшлубур саймишайла, дерди-гьалдикай хабар кьурла, абуруз чеб обществодиз ге­рек тирди, рикIел алайди субут жезва. Чи центрадин гьар са къулугъчидини гьа ихьтин месэла вилик эцигна, гьа­къи­сагъвилелди кIва­лах­зава. Набут аялриз ва жаванриз меслятралди, суьгьбетралди куьмекзава. Кьилинди абур руьгьдай ават тавун я. Набут аялдин сивел хъвер хьайила, ада вичин экуь гележегдикай фикириз башламишайла — им чун патал еке вакъиа я. Мумкинвилер сергьятламиш хьанвай аялрин ва жаванрин реабилитациядин центр кьвед лагьай кIвализ-хизандиз элкъвенва, — малумарна куьне абуруз шадвал гьикI багъишзава суалдиз жаваб яз М.Мусанабиевади.

Куьруь къейд:

Мирвара Мусаевна Мусанабиева 1962-йи­суз­ Ах­цегьа муаллимдин хизанда дидедиз хьана. Школа акьалтIарай руша “Заря” савхозда, рай­по­да ва масанра кIва­лахна. Гьа са вахтунда Махачкъалада кол­леджда ва вузда чирвилерни къачуна. 1995-йисалай Мирвара Мусанабиевади агьа­лийриз яша­йишдин куьмекар гунин хиле кIвалах­за­ва. Сиф­те хизандиз ва аялриз яшайишдин куьмекар гунин центрадин, гуьгъуьнлай мумкинвилер сер­гьят­ла­миш хьанвай аялрин ва жаванрин реабилитациядин центрадин регьбер хьана.М.Мусанабиева РФ-дин агьалияр яша­йишдин жигьетдай хуьнин, РД-дин зегьметдин ва яшайишдин жигьет­дай вилик тухунин министерствойрин ва гьакI­ни са жеге маса грамотайрин сагьиб, зегьметдин ве­те­­ран я. Ада уьмуьрдин юлдашдихъ галаз санал кьве велед тербияламишна. Абуру чпин хизанар кутунва.

• Республикада ихьтин шумуд центр кардик ква ва абурун хиве гьихьтин везифаяр ава?

— Алай вахтунда Дагъустанда ихьтин 12 центр кардик ква. Абурукай Кьиблепатан Да­гъустанда авайди анжах сад я.

• Анриз аялар гьикI кьабулзава? Жемятдихъ галаз куьне гъавурдик кутунин гуьруьшар тешкилзавани, тахьайтIа?..

— Неинки Ахцегь районда, къунши районрани чун агьалийрихъ галаз гуьруьшмиш жезва. Амма реабилитациядин центрадиз къведалди, аялдин гьакъиндай духтурри чкадин комплексный центрадиз (КЦСОН) талукь теклиф гузва. Ана шагьадатнамаяр — законлу векилдин-диде-бубадин арза, ЦРБ-дай духтурдин теклиф, паспорт ва я хайивилин гьакъиндай ша­гьадатнама, инвалидвилин справка ахтармишзава, мумкинвилер сергьятламиш хьанвай аялдин, жавандин карточка туькIуьр­зава ва агьалийриз чпиз кIани РЦДИП-да къуллугъар къачуз ихтияр гузва. ИкI, Ахцегьиз ва я Къарабудахкентдиз фин шартI туш, аялдин диде-бубадиз кIанзаватIа, Махачкъаладиз фидай мумкинвални ава. Инвалидвал авачир аялризни, жаванризни чна къуллугъар ийизва. Центрадиз тайинарнавай касдиз чи пешекарри реабилитациядин кьилди-кьилдин къуллугърин махсус программа тукIуьр­зава. Чна абуруз ирид къуллугъ ийиз­ва — соци­ально-яшайишдин, социально-медицинадин, социально-психологиядин, социально-педагогический… Месела, алай йисан сад лагьай паюна чна 179 аял, алатай йисуз 283 аял кьабулнава. Амма чахъ авайди 18 койка-чка я — 10 стационардин, 8 полуста­цио­нар­дин.

• Мирвара Мусаевна, центр девирдин истемишунрив кьур материалринни техникадин базадал таъмин яни?

— Чина  аялриз къуллугъар авунин рекье  чарасуз герек тадаракар-техника чахъ ава. Ам­ма абурун цIуд йисалай гзаф вахт я. Са жуьре къайдадиз хкиз, кIвалахзава. Месела, тренажёрар 2004-йисуз “Россиядин аялар” прог­раммадин сергьятра аваз гайиди я. Рай­он­дин­ виликан руководстводи центрадиз  пуд тренажёр чара авуна. Кар алай месэла, чахъ идарадин хсуси дара­мат тахьун я. Исятда чун­ авайди Агъасиеван­ тIварунихъ галай СПК-дин кирида кьунвай дарискъал дарамат я. Чна къулайвилер арадал гъанватIани, гьаятда аялар къугъвадай чка туькIуьрнаватIани, рикIиз кIандайвал, де­вирдин истемишунрив кьадайвал кIвалах тешкилиз хьанвач. Алай вахтунда чаз райондин кьили чил гун ва маса куьмекар авун хиве кьунва. Чна тешкилзавай мярекатриз къвезвай мугьманри аялриз игрушкаяр ва маса шейэр гъизвай дуьшуьшарни авачиз туш. Сагърай чеб!

• Спонсорвилин куь­мекар гузвай ксар авачни?

— Мукьвара мергьямат­лувилин “Леки” фондунин векилар чаз мугьман хьанвай. Суьгьбе­тар авурдалай кьулухъ абуру чпин патай аялри ишлемишдай мебель ва ДЦП авай аялар къекъвез вердишардай махсус тренажёр гун хиве кьунва. Сагърай чеб, чкадал атана, авай гьалдихъ, аялрихъ галаз таниш хьана, куьмек авун патал герек ча­рар-цIа­рар туь­кIуьрна хъфена. Райондин кьил Осман Абдулкеримова, луткунви маш­гьур карчи Жигерхан Сулейманова чпин патайни куьмекар гун хиве кьунва. Аялриз куьмекар гунин “Обнажённые сердца” фондуни 2,5-3 гектар чилел къугъвадай чIехи май­дан туькIуь­рун мумкин я. И му­­рад кьилиз акъатун патал чаз хсуси чил герек я, амни рай­ондин регьберри тайи­нарнава.

• Инвалид ая­лар обществода аваз чIехи хьун патал гьихьин кIвалах тухузва?

— Гьар сувариз, районда, республикада, уьлкведа кьиле физвай вакъиайриз талукь яз мярекатар, абурун сергьятра аваз аялрик руьгь кутадай акъажунар-къугъу­нар тешкилзава. Райондин идарайрин векилриз эверзава ва икI мад. Месела,  мукьвара са аялдин хайи югъ къейдна, Каспий гьуьлуьз талукь мярекат тешкилна… Лугьун хьи, гьар гьафтеда са шумуд серенжем кьиле ту­хузва, нетижада аялрин активвал артух жезва­.

Мумкинвилер сергьятламиш хьанвай ая­лар хуьзвай вири диде-бубаяр, законлу векилар пара кьадар сагърай. Абуруз чнани алакьдай вири куьмекар гуда. Чна, обществоди, мум­­кинвилер сергьятламиш хьанвай гьар са аялдиз шадвал, умудар багъишун ча­расуз герек я. Абурун чина хъвер, вилера шадвал аваз акурла, дуьньяда ислягьвал авайдан чIалахъ жезва, — алава хъувуна Мирвара Мусаевнади­.

Гьар йикъан уьмуьр

Тербиячи Р.Агъабалаевади центрада авай аялриз сейр тешкилна. Ада аялар элкъуьрна кьунвай тIе­биатдихъ галаз танишарна, гьар жуьре гьайванрикай, набататрикайни гьашаратрикай, инсанринни абурун арада авай алакъадикай  суьгьбетна.

И жуьредин серенжем кьиле тухунин кьилин макьсад, Р. Агъабалаевади къейдзавайвал, аялриз чеб элкъуьрна кьунвай тIебиат кIанарун, ам хуьниз эвер гун я. Сейрдиз атай аялри гъвечIи субботникни авуна — ни гзаф къванер кIватI­датIа лугьуз акъажунарна. Абур зегьметдал рикI алаз чIехи хьун патал ихьтин мярекатарни къугъунар герек я.

* * *

Центрадин тербиячи А.Саме­довади аялрихъ галаз гьар жуьредин къугъунарзава. Абур дараматдин вилик квай гьаятдиз тухузва. Ина аялрин гуьгьуьлар генани ачух жезва. Мадни са кар къейд ийиз кIанзава: патарив гвай магьлейра, гьакI районда аялар къугъун патал махсус тадаракарни авай майданар тахьуниз килигна, гзафбур иниз, реабилитациядин центрадин гьаятдиз къвезва. И кардихъ вичин хъсан терефар ава. Центрада авай азарлу аялар обществода, яни чпин таярин юкьва, абурухъ галаз саналди къугъваз чIехи жезва.

* * *

Тербиячияр Г. Мегьамедова ва Р. Агъабалаева Цуругърин хуьруьз фена, кIвалба-кIвал къекъвена, агьалияр Ахцегьа авай аялрин ва жаванрин реабилитациядин центрадикай хабардарна.

Агьалияр хабардарунин ихьтин серенжем мукьвал-мукьвал тешкилзава, жемятдиз центрадикай, ийизвай къуллугърикай суьгьбетарзава.

* * *

Хизандихъ галаз кIвалахдай пешекар Д. Эмировадин ва тербиячи Р.Агъабалаевадин къаюм­вилик кваз аялар Ахцегьрин край чирдай машгьур музейдиз фена. Центрадин ва музейдин къуллугъчийри аялриз бубайрин тарихдикайни адетрикай, медениятдикайни ацукьун-къарагъуникай суьгьбетарна.

Аялар музейдин вири залра къекъвена, дезгейрал ва чилел эцигнавай, цларикайни къаварикай куьрсарнавай вири экспонатриз килигна. Музейдин къуллугъчийри абурун суалризни жавабар гана.

Эмираслан Шерифалиев