Чаз чизвайвал, Дагъустан дуьньяда са гъвечIи чилел виридалайни гзаф халкьар дуланмиш жезвай ва гьакьван чIаларни авай республика я. Халкьдин виридалайни чIехи ирс чIал я. Гьар са халкьдиз вичин­ чIал хуьдай, ам вилик тухудай ва ишле­мишдай шартIарни туькIуьрнава. ЧIа­лан векил чIалахъ лап мукъаятвилелди гелкъвена кIанда, вучиз лагьай­тIа инсандин уьмуьрда виридалайни  еке мана-метлеб авай месэлайрикай сад чIаланди я. Гьавиляй гьар са чIа­лахъ вичин кIеви, туькIвей низам, къайда, вич виликди тухудай ва ишлемишдай къанунарни ава. Гьа къанунрал чIалал рахазвай вирибуру амал авуна кIанда.

Гьар са чIалан алфавитар  туькIуь­риз, орфографиядин къайдаяр тестикьариз, терминар (думанар) гьибур ишлемишна кIандатIа чириз, махсус  комиссияр кардик квайди, абуру чIалан вири месэлаяр къайдадик кутазвайди аннамишна кIанда.

ЧIалан гьакъиндай тайин хьанвай законар чIурдай ихтияр са касдизни авач.

Мукьвара Азербайжанда яшамиш жезвай лезгийри Дагъустанда авай лезгийриз хабар ганва хьи, чпиз цIийи алфавитни, сад лагьай классдин аялриз школадин учебникни хьанва. Алфавит куьгьне латин гьарфарин бинедаллаз туькIуьр­нава. Им садан кьилени ацакь тийидай малумат я. Гила са халкьдихъ, са лезги­ чIа­лахъ кьве алфавит жедани? Им гьи законда къалурнава? Да­гъус­танда — кириллицадин гьарфарин куьмекдалди кхьенвай алфавит, Азербайжанда — латиницадин алфавит? Им гьикI жеда?

Дуьньядин са пипIени ихьтин кар малум туш: са чIалахъ, са халкьдихъ кьве алфавит хьун. Ихьтин лап чIуру, санани рехъ тагудай кардик чи халкьди кьил кутадани? Куь рикIи гьикI кIва­лахзава? Квез ни меслят къалурна? А фикир куь кьилиз гьикI атана? Чи халкь­ди гьамиша дуьз, хъсан крарик кьил кутазвайди я эхир. Им гьикI хьана гила?

Са халкь кьве патал паюн тIимил акуна, гила чIалав эгечIнава. Гьамни   барбатIиз кIанзавани? Лезгийрихъ 1938- йисалай кириллицадин графикадин бинедаллаз туькIуьрнавай вижевай алфавит ава, чи кьегьал хва, зурба алим рагьметлу Гь.А.Гьажибегова вичин жегьил чанни гана туькIуьрнавай. Алимди са лезги чIалан алфавит ваъ, гьакI табасаран чIалан алфавитни туькIуьр­на.  Азербайджанда лезги чIалан рекьяй адалай артух, гзаф зегьмет чIугур са пешекарни авач. Ахьтин зурба алимдин кIвалах­диз Азербайжан пата авайбуру кIур гун? Чна чи кьегьал хцел гьамиша дама­х­зава. ЧIалан месэлаяр вири рази жедайвал, лап хъсандиз гьялна ада. 1928-йисуз латин гьарфарин бинедаллаз туь­кIуьрай алфавит акъвазарна, 1938-йисуз кириллицадин бинедаллаз цIийи алфавит туькIуьрнай. Ву­чиз лагьайтIа, латин гьарфаривай чи лезги чIалан хейлин сесер къалуриз жезвачир.

Ам гьикьван чи алфавитдив кьаз­вачтIа, чаз Азербайжан пата авай лезгийрин кхьинрай аквазва. Гзафбурувай са лезги гафни дуьз кхьиз жезвач. Вучиз лагьайтIа, абуру латин гьарфар ишлемишзава, лезги чIалал абурувай лезги гафар я кхьиз жезвач, я кIелизни. И кар­да чеб са артух гъавурда авачир десте чаз акси яз экъечIзава.

Чи чIала цIийивилер твазвай а дестедиз Дагъустандин чIалар гьихьтин къурхулувилик акатнаватIа хабарни авач. ЧIалар акваз-акваз квахьзава. Жегьилар, аялар дидед чIалал рахазмач. Алай аямда чи кьилин месэла чIал хуьн тирди абуруз аквазвач.

ЧIал халкьдин руьгь я. ЧIал амачир­ла, адахъ галаз халкьни квахьда, ре-кьи­­­да. Халкь хуьзвайди, сад-садав агуд­завай зурба алат чIал я. ЧIала чи тарих, адетар, культура хуьзва.

Чи лезги чIал Кеферпатан Кавказдин халкьарин чIаларикай лап хъсандиз ахтармишнавайбурукай сад я. Чи чIа­лахъ илимдин рекьяй кхьенвай, вирибуру кьабулнавай грамматика ава. Ана лезги чIалан фонетика, чIалан паяр (морфология), синтаксис, лексика ва фразеология гьатнава. Кьилди лезги чIалан нугъатарни дериндай ахтармишнава. Словаррикай рахайтIа, чи чIа­лахъ, Дагъустандин маса чIаларив гекъи­гай­ла, вири жуьрейрин словарар ава, абур печатдайни акъатнава. Вири и кIва­ла­хар кьилиз акъудайбур чи зурба алимар я. Гила икьван зурба кIвалах тухванвай лезги халкьдихъ чIала цIийи «реформаяр» твадайбур пайда хьанва. Абур садни чIалан рекьяй пешекарар туш. Абуруз “акьулар” ни гузватIа?..

Халкь кьве патал паюн, заз чиз, абуруз тIимил акунва. Дагъустанда авай азербайжанвийрин аялри чпин алфавитдалди кхьенвай учебникрай, ктабрай кIелзава. Чпин алфавит чIур тавуна­ хвенва. Азербайжанда лагьайтIа  лезгийрин чIалан са закондивни кьан тийидай кIвалах авунва. Лезги чIала азербайжан чIалай атанвай -лу, -суз суффиксар квай гафар ава лугьуз парабуруз хъел ава. Абур акси я, маса чIа­ларай атанвай гафарни чи чIала гзаф ава лугьуз. Амма абуруз чидач хьи, дуьньяда маса чIа­ла-рай гафар къачун тийизвай гьич са чIал­ни авач. Маса чIа­ларай чIала къачузва вичихъ авачир гафар, чебни чIала вичив гекъигна, вичин къайдайрив кьадайвал дуьзар авурдалай кьулухъ. Герек амачирла, абур куьгьне хьайила, чIала вичи-вичелай абур гадарда. ЦIийи “реформаторрин” дяве идалди куьтягь жезвач. Абуру чпи туь­кIуьрнавай цIийи гафар (улуб, зари, кирам, алтапат ва мсб.) гужуналди халкьдал илитIзава.

Урус гафар ишлемишунни чаз къехуьнарзава. Дагъустанда урус чIал гьукуматдин чIал хьанва. Ада чи Дагъус­тан­­дин гьар жуьре чIаларал рахазвай халкьар сад-садав агудзава. Урус чIала Да­гъустандин миллетар садзава. Чна чIал чIур тавуртIани, дуьньяда гъвечIи хал­кьарин вири чIалар къурхулувилик ква. Гьар йисуз дуьньяда 2 чIал квахьза­ва. Гьавиляй гьар миллетдин векилар кIва­­ле аялрихъ галаз хайи чIалал раха­на кIанда. Чи чIаларал акъатзавай журналар, ктабар кIелна кIанда. Лезгийри “Лезги газет” кхьин чарасуз я! Ада чи халкьдин уьмуьрдикай, гьаларикай, агалкьунрикай гзаф малуматар гузва.  “Лезги газетди” чIал хуьнин рекьяйни зур­ба кIвалах тухузва. Адан чинриз чи чIалакай кхьенвай гьикьван макъалаяр акъатзава!

Алай девирда виридалайни важиблуди яз вилик акъвазнавай месэла чи чIал, адан нугъатар хуьн, абур квадар тавун я. Чи чIалал рахазвайбурун кьадар къвер­давай тIимил жезва. И азар хуьреривни агакьнава. Гзафбуру ачухдиз лугьузва: “Низ ва куьз герек я лезги чIал?”. Заз жаваб гуз кIанзава: — Чун лез­гияр яз хуьн патал! Ша чна вирибуру чи хайи, багьа дидед чIал хуьн! ЧIал квахьайла, халкьни квахьда. Бес акваз-акваз чна чун квадардани? Чна чун вужар я лугьу­да? Чна чи миллетдин тIвар гьикI кхьида?­

Исятда чIал “девлетлу” ийиз кIанза­вай тупIал “пешекарарни” пайда хьанва­. Гьа са чIавуз чIалак урус гафар кутун ге­рек туш лугьузвайбуру, чпи акъуд­­­за­вай кIвалахра урус гафар гзаф ишле­мишзава. Я дустар, чIалахъ вичиз­ хас тир къайдаяр, законар авайди я. И гаф за винидихъни лагьанва. ЧIала вичиз ге­рек гафар къачунни ийида, герек амачир­ла, гадарни. Са чIални авач маса чIала­рай гафар къачун тийизвай. А гафари чIалар девлетлу ийизва эхир. Бес бязи цIийиз акъатнавай затIар, шейэр (ме­села:  компьютер,  телевизор,  планшет, ­турист, лазер  ва мсб.) чи уьмуьрда­ ишлемишдайла, абурал гьихьтин тIва-рар эцигда чна? Девлетлу­ урус чIа­лани, гьакI дуьньядин ма­са чIа­лара­ни гьа са гафар ишлемишзава. Ибур чIалан законрив кьазвай делилар я. Маса чIала­рай виче авачир гафар къа­чуна ишлемишун чIуру кар туш. Гужуналди урус гаф тахьурай, адан чкадал жуванди иш­ле­миш­да лагьайла, гзаф вахтара абур чи чIалав кьазвач эхир. Вучиз чна урус чIа­лай къачунвай алфавит гаф акъудна, адан чкадал лезгийриз чин тийидай  алтапат иш­лемишда? Алтапат гила чи аялрин, халкьдин сиве тваз жедач. Вучиз ла­гьай­тIа, алфа­вит гаф чи чIала вичи кьабулна­ва, ишле­мишни ийизва. Ам Да­гъус­тан­дин маса халкьарин чIаларани гьатнава. Арабрин графикадалди алфавит туь­кIуьрнавай­ла, алфавитдиз Да­гъус­тандин вири халкьари элифба лугьузвай. Ги­ла Дагъустандин вири чIа­лара адаз ал­­фа­вит лугьузва. Вучиз ла­гьай­тIа­, цIийи ал­фавит туь­кIуьрдайла, араб чIа­лан гьар­фар урус чIалан гьарфаралди эвезна.  

Вучиз чна кирам гаф чIала гужуналди тваз алахънава? Ам сад-кьве касди ишлемишзава, амайбуруз вуч ятIани чизвач. Ихьтин мисалар мадни гъиз жеда.

Эхирдай заз, чи кьегьал, уьтквем, бажарагълу  халкьдихъ элкъвена, мад сеферда тикрариз кIанзава: ша чун къанажагълу жен, чун хуьзвай виридалайни назик, зурба алат-чIал кьве патани, сад хьана, мукьуфдивди хвена, чи жегьил несилрив агакьарин. ЧIал халкьдихъ авай виридалайни чарасуз, важиблу алат я. Ша чна, чи кьве патан къуватарни садна, хъсандиз фагьум, фикир авуна, ам викIегьдиз хуьн. Ам чаз чи бубайрилай амай виридалайни багьа савкьат я. Ада халкь хуьзва, сад-садав­ сихдаказ агудзава, тупламишзава, чун квадарзавач. Ша чна, чи лезги намус, гъейрат хвена, вири халкьдин месэлаяр сабурдивди гьялин!

Фаида Гъаниева, филологиядин илимрин доктор