Чи са бязи чиновникри ийизвай гьахъ-гьисабар, гузвай хабарар ван хьайила, зи рикIел гьеле мектебдиз тефенвай аялрин къугъунар хквезва. ЧIехида гъуд къалурна, ина шумуд тIуб ава лугьуз, хабар кьадай. Вад лагьайла, кьуд тIуб ачухдай, кьуд ва я пуд лагьайла, вад тIубни ачухдай. Гьисабунар чирзавай…
Чахъ статистика, яни гьисабунар кьун хьтин илим ава. Уьмуьрдин вири хилера гьакьван герекди. Дуьз гьисабунар кьаз тахьайтIа, уьмуьрди гьинихъ ялун мумкин ятIа лугьуз жедач. КIвал эцигизни, рехъ тухузни, муьгъ хкажизни, пек-партал цвазни, багъда-сала бегьерар битмишаризни, аялар чIехи ийизни, гьатта вечрез какаяр кутазни (цицIибар хьун патал) дуьз гьисабунар герек я. Ийизвай харжарин, вилив хуьзвай къазанжийрин, серфзавай вахтарин, желбзавай такьатрин ва икI мадни маса гьисабунар. Гьинал гъалатI авуртIани (я чиз, я течиз) вилив хуьзвай нетижаяр жедач. Артухлама вилив хуьн тавур зиянарни, мусибатарни хьун мумкин я. И йикъара Москвада, ВДНХ-да кIарасин муьгъ ацахьайвал къалурзавай. Кьадардилай артух инсанар адал хкаж хьайивиляй.
Рекьера машинрин йигинвал кьадарсуз хкажуни гьихьтин кьиникьар арадал гьизватIа, чун шагьидар я.
Салаз пара яд гуда-адакай са вахтундилай уьлен хьун мумкин я. Кьадар чир тавуна, чилиз миянардай шейэр вегьейтIа, чил зегьерламиш хьунихъ галаз сад хьиз, набататарни терг жеда… Виринра-гьисабар…
Бес экономика патал гьисабунрихъ метлеб авачни? Чи цIийи “либералринни демократрин” гафариз яб гайитIа, базар авай чкада гьисабунар кьун акьван герек кар туш. Базарди вири къайдадик кутадалда: гьикьван харжда, вуч акъудда, вуч маса гуда, гьихьтин къазанжи къачуда…
Амма ихьтин къаришмади уьлкве, общество гьи дережада твазватIа, чаз алатнавай 30-40 йисан девирда аквазва…
Базар бес гьисабунар авачир чка яни? “Пулдиз гьисабун кIанда”, — мисалди чун гьи фикирдихъ тухузва? Базарда сада-сад алдатмишун адетдин кар хьиз кьабулнава. Гьисабунар, пул арада аваз.
Амма общество, уьлкве кьиляй-кьилиз базар туш эхир. Эгер акI тиртIа, гьар йисан бюджетар кьабулун, налогар, харжар эцигун, абур кIватIун герек тирни? Статистика и крарал кIевелай машгъул я. “План чаз герек туш!” лугьузвай гьарамчийринбур, винидихъ чун раханвай хьтин, “чIехида аялдиз гъуд къалурунин” къугъунар хьиз я заз. Чпин рикIиз кIани рекъемар ви вилик вегьеда.
Месела, алатай йисуз дагъдин ценерив гвай са муниципалитетдин хуьруьн майишатдин управленидин начальникди ганвай интервьюда чпихъ алай вахтунда 500 балкIан авайдакай лагьанвай. Тажуб жедай кар я: 500 балкIан, колхозар, совхозар кардик квайлани, чи патара тек-туьк хуьрера авай. Алай вахтунда ахьтин рамагар?..
Ихьтин гьисабуниз тешпигь са мажара и мукьвара чи мухбир С.А.Абдурашидова Рутул райондин Хъуьлуьдрин хуьряй кхьенвай: “БалкIанар хуьнин жигьетдай еке зиянар хьана, 50% хкатунар хьана”, лугьузва фермадин заведующийди.
Гьисабунар кьурла акуна хьи, майишатдихъ авайди 2 балкIан яз, абурукайни 1 телеф хьанвай (?)
Дагъустан вилик финикай алатай йисан эхирра республикадин чIехи са ижласдал чи кар алай министрри авунвай гьахъ-гьисабар кIелайлани, ажайиб суалра гьатзава. Месела, республикадин промышленностдинни энергетикадин къурулушра алатай йисан 11 вацран план 104,2%-дин тамамарна, промышленностдин карханайра кIвалахдин цIийи 95 чка артух хьана… Рекъемриз винелай килигайла, промышленность ва энергетика чина хъсандиз вилик физва. Амма — гьикьван? Промышленностдин вири карханайра кIвалахдин 95 чка артух хьана?..
Им вуч лагьай гаф я? Чахъ промышленностдин шей гьасилзавай карханаяр ерли амачни?..
Мад са рекъемди фикир желбзава: хуьрер газламишунин программадай 49,8 километрдин мензилдиз газдин линияр тухвана…
Ихьтин еришралди виликди физ хьайитIа, чаз варлу, къуватлу, асайишдин рекьяй къулайвилер авай Дагъустан мус аквадатIа?..
Гьисабунар кьунихъ еке метлеб авайди инал гъанвай тIимил мисалрини хъсандиз раижзава.
Зи рикIел Малла Насрединан са къаравили хквезва. Вири хьиз, амни базардиз физ хьана. Анжах ада, базардал шей маса къачуз, гьа къачур къиметдай маса хгуз хьана.
Я Малла, на акI вучиззава лагьайла, жаваб хгана: жувни алверчийрин арада авайди къалурун патал…
Чи тарихдайни акур, къенин аямдани аквазвай хейлин крари чун чи кьисметрив, иллаки экономикадив, гьа тапан савдагар Малла хьиз эгечIзавайди субутзава.
Чи МРОТ-дикай рахунар вуч я! Адан кьадар 17 манатдин хкажна лугьуз, шумуд жуьре гьарайзава? Амма базарра къиметар са къатда хкажун? И кар вучиз аквазвачтIа?!.
Белки, зун ягъалмиш ятIа? Чахъ саки вири районра, шегьерра, цIийибур эцигунихъ галаз сад хьиз, гилани “чан аламай”, яни кардик кутаз жедай промышленностдин карханаярни амачиз туш эхир. Месела, Кьасумхуьруьн, Белиждин, Тагьирхуьруьн-Къазмайрин, Дербентдин емишрикай, майвайрикай консервиярдай заводар, Огнидин шуьшедин завод, Махачкъаладин балугъар гьялдай, якIун продуктар гьазурдай карханаяр, хейлин маса комбинатар, цехар гьисабиз жеда. Ибур кардик кутун тавунин сир, себеб вуч ятIа?
Гьа карханаяр аваз, са гьинай ятIа мал маса къачуз, кьилдин ксарин са вуч ятIа эцигзава. Месела, Каспийский шуьшедин кьелечI листерин завод хьиз. Бес Огнидин заводди, хаммални, газни гьа патав гваз, акъудзавайди кьелечI листерин шуьше туширни?!.
Дербентдин консервияр дуьньядин вири пипIера машгьур тир. Гила гьа томатарни мурабаяр Ирандайни Туьркиядай, Египетдай гъизва! Чи чилел жезмачни а няметар? Ихьтин шартIара чна, гьикьван такьатар бада серфна, гьихьтин “къазанжияр” къачузватIа, ни гьисабна? Герек тушни чаз ихьтин гьисабунар?
Гзаф затIар чи “устадри” эцигиз, ахпа гуя “банкIурутI” хьана лугьуз, чукIурзавайдини малум я. Пуларни, такьатарни тIач жезва…
Са жуьредани зайиф тежез, кIвалахзавайбур, за кьатIузвайвал, чи къумадинни къванцин карьерар, керпичар гьазурзавай заводар я. Ибурни бес гьа промышленностдин карханаяр тушни?
КIвалахдин 95 чка са гьа карьерра артух хьун мумкин туширни? Амма…
Эхь, гьисабунар кьун еке илим я. Анжах адал гьелелиг амалзавайди аквазвач. СМИ-рай аквазвай, рахунра ван жезвай рекъемри зун шаклу ийизва…
Мердали Жалилов
