Са сеферда за жунгав тукIунвай. Адан яцIу ратар михьна, дулдурмаяр  гьазура лагьана за юлдашдиз. А вахтунда кьвед лагьай­ классда кIелзавай зи хтул хъуьрена ва вичи-вичикди “дулдурма” гаф са шумуд сеферда эзберна, ахпа дулдурма вуч я — лагьа­на, жузуна. Мягьтел хьана зун.

Са патахъай, адак тахсирни кутаз жедач, гьикI лагьайтIа, адаз ам акунач, чизвач. Дагълух хуьрер арандиз куьч хьайидалай кьулухъ дулдурмаяр ни хъувуна кьван? Же­гьил сусариз, рушариз неинки са дулдурма, гьакI  бубайрин маса хуьрекарни чизвач­. За, гьелбетда, хтулдиз дулдурма вуч затI ятIа чирна.

Мад, гьа хтул себеб яз, зун мелекай кхьиниз мажбур хьана. Са пакамахъ, им базардин югъ тир, геж къарагъай хтулди хабар кьуна: — Диде гьинава?

— Ам, чан бала, халадин мелез фена, — жаваб гана за.

“Мел, мел” И гаф ада са шумудра тикрар­на, ахпа мел вуч я, доскадал кхьинардай  мел­ яни”, — лагьана хабар кьун хъувуна. За ам мел вуч ятIа гъавурда туна. Ахпа ада, суб­ботникдиз фенва лагь ман лагьана. Дугъриданни, мелез субботник лугьузвайди зазни чизвачир. Словардиз килигуниз мажбур хьана зун. Анани мел субботник я лагьана кхьенвай.

Заз гила мелекай, адан кьетIенвилерикай,  жуваз акурвал, ван хьайивал кхьена, чи гележегдал агакьариз кIан хьана.

Лезги халкь вири девирра, эгер са кас кIеве аваз акуртIа, адан гъил кьаз, ам кIевяй акъудиз гьазурди я. Гьар са хуьре вичин жемятдиз  хас кьетIен адетар авайди я. Хуьруьн гзаф месэлаяр  кимел гьялзавайди тир. Хабарарни гьа инал агакьзавай.  Санал ийидай кардин, эцигдай кIвалерин гьакъиндайни меслятар кимел ийидай. Паталай хуьруьз атай касдин месэлани  кимел гьялдай. Ам вичин хайи хуьряй, жемятдин  арадай вучиз экъечIнавайди ятIа, тайиндиз чирдай, ахпа ам хуьруьн тухумрикай садал эхлядай. А хизандиз кIвалерни эцигдай.

Паталай атай хизандин шад ва пашман макъамар вирида сад хьиз пайдай. Хуьруьн вири месэлаяр санал гьялун — имни мел тир. И месэлаяр  гьялун патал жемятди чпин арадай камаллу са агъсакъал хкядай, жавабдарвал адан хиве твадай.

Эгер са хизандиз кIвалерикай дарвал аваз хьайитIа, адаз кIвалер эцигдай чил къалурдай, вири хуьрел меслят авуна. Са касдивай, са  хизандивай кIвалер эцигиз алакьзавайди тушир. Адаз вири патарихъай куьмек­ гун, кIвачел акьалдарунни жемятдин, кимин хиве авай везифайрикай сад тир. И кIвалахар тамамарзавай мелера вири жемятди иштиракдай. КIвалин хандакIар ядайла, вацIун кьеряй къванер хкидайла, цлар  эцигдайла. Хуьре устIар авачиз хьайитIа,  ма­са хуьряй кьадай. КIвалер эцигна куьтягь же-далди, устIар жемятдин къаюмвилик  жедай, яни гьар юкъуз ам хуьрекдалди таъминардай. Паталай кьунвай устIар нубатдалди хуьруьнвийри илифардай, адаз фялевални ийи­дай.

Цлар хкажайла, кIвалин къавуз накьв гудай мел ийидай.

А мелез папариз, рушариз чпин тапракарни гваз атун теклифдай. Итимри виликамаз  гъана гьазурнавай накьв тапракра, чувалра твадай. Ам дишегьлийри гурарай винел къавал акъуддай. Къавал алай итимри ва устIарри накьв анал сад хьиз дуьзардай. Дишегьлийрин маса дестеди виликамаз гьазурнавай палчухдикай кIвалин къенепатан цлариз сувагъар ядай. Накьв гана куьтягьайла, вирида хуьрекар недай. Инал гьар са касди иесидиз кIвалера ацукьдай сагъвал, бахт­лу хизан хьун алхишдай. Гьар са касди хуш келимаяр лагьайла, уррадалди гафариз къуват гудай. УстIар рази авурдалай кьулухъ ам, балкIандал акьадарна, са жегьил гадани агалдарна, хуьруьз  кьван рекьени хутадай, галай жегьилди балкIан хкидай.

Мелез фидайла, мукьва-кьилийри, хуьруьнбуру  аниз вуч тухузвай? ИчIи гъилди са касни фидачир. Гьатта патарал алай чирхчирриз, мукьвабурузни, мехъерик хьиз, мелез теклифдай. Гьар са касди, вичин гьал-агьвалдиз килигна, парча,  шал, пуд фу, кьвед иситIа алайбур, ширинлухар, шуьреяр, гузанар, афарар ва маса затIар, абурухъ галаз сад хьиз гьар жуьредин рангарин цIир­гъе­рикай авунвай запабарни тухудай. Запабар кIвалерин айвандин пелен чIулунихъ акалдай, цIийи кIвалерал вил алукь тавурай лугьуз. Жемятдин мел себеб яз хуьре са куьруь вахтунда цIийи кIвалер арадал къведай. Бубайрин мисалда “Халкьдин къажгъан муркIадални ргада” лугьунин мана халкьдин гаф-чIал, фикирар сад хьуниз, лазим чIавуз, тупламиш хьана, кIеве авайдан гъил кьуниз талукьди я.

Эгер хуьре рехъ-хвал, хъвадай яд гъанвай гунгар кардикай хкатнаваз хьайитIа, жемятдиз мелез эвер гуналди, виридан иштираквал аваз дуьзар хъийидай. Чаз чIехи­бурувай ван хьайивал, мелер ийиз, гад агуддай, векьер ядай, кIватIдай. Чи хуьре колхоздин кIвалахар акIахьдайлани, мелер ийи­дай. Зи рикIел алама, чи хуьруьз Хуьпуьхърин, ЦицIигърин, ЧIилихърин хуьрерай картуфар хкудиз гзаф инсанар къведай. Абуруз, гьерер тукIуна, тIуьнар гудай. Ихьтин мярекатрикай аяларни хкуддачир.

Магьмудов Агьмед колхоздин председатель тирла, са йис чIимелди хьаналдай. Агакьнавай магьсулар кIватIна кьиле тефиз  акурла, ам ЗахитIиз, Цлахъиз феналдай. Салам гана, жемятрин гьал-агьвал хабар кьурдалай кьулухъ ада лагьаналдай: “Жемятар, эгер пака Макьавай Агьмед кьена лагьана хабар атайтIа, куьн къведани?”

— Яда Агьмед, ам вуч лагьай ихтилат хьана? Аллагьди яргъазрай. Вун вучиз рекьизвайди я? — тажуб хьана инсанар.

Агьмеда давамар хъувуналдай:  — А югъ садазни такурай. Кардин кьил ихьтинди я: зи гад акIахьзава, квекай — куьмек. Мел ийиз кIан­зава заз. Куьн къведани?

Гьа икI, кьве юкъуз гад агудналдай.

ХъуьтIуьн варцара  кIвалера сар эвядай, баргъар ацадай мелер ийидай. Мел нин кIва­ле аваз хьайитIа, хуьруьн жегьиларни гьаниз фидай. Ругуна са къажгъан картуфарни, хипен шурадик ­кя­гъиз, недай. Рушари халкьдин манияр ­лугьудай. Жегьилри, гьурра лугьуз, гьар са бендинин кьилиз капар ягъиз, абур генани руьгьламишдай. Рушари лугьузвай халкьдин манийри кIвалик берекатни кутазва лугьудай.

Мелера жегьилриз чпин кIанибур аквадай, абурухъ галаз ширин суьгьбетардай декьикьаярни жагъидай.

Лезги халкьдин лап хъсан адетрикай сад тир мелни чи арадай акъатзава. Акьалтзавай несилдизни ам вуч ятIа чизвач. Мелералди чи хуьрерин жемятри гзаф крар авурди я: школайрин, фермайрин, клубрин дараматар, муькъвер эцигна, хуьрериз хъвадай ятар гъана, рагарикай, синерикай рекьер туькIуьрайди я.

Халкьдин  ихьтин хъсан адетар хуьн, кIе­ве авайдаз куьмекдин гъил яргъи авун чи ви­ридан буржийрикай я.

Шагьабудин Шабатов