Уьмуьрди вахтунихъ галаз анжах виликди гьерекатзава. Беденда къуват амай кьван. РикIе, дамарра ивиди гьерекатзамай кьван. КIвачера звер амай кьван. Зегьметдин гзаф уламрай экъечIнавай, бегьерлу тежриба кIватIнавай, къени, обществодиз хийирлу крарин иесияр хьанвай инсанар акьалтзавай несилдиз хъсан чешне я. Милли газетда ахьтин ксарикай датIана макъалаяр, зарисовкаяр, очеркар, суьгьбетар гузва. И нумрада вичин баркаллу уьмуьрдикай, районар, республика патал чIугур зегьметдикай, гзаф кьадар вакъиайрив ацIанвай девирдикай муаллим, комсомолдин, партиядин, къенепатан крарин органрин работник хьайи хъартасви Шагьпазов Шихкерим Азимовича суьгьбетзва.
— Зи ери-бине Хъартасрин хуьр я, — ихтилатдив эгечIна Шихкерим Шагьпазов. – Зи дах Азим партиядин органрин работник тир. Адал Кьиблепатан Дагъустанда ва меркезда жавабдар къуллугъарни ихтибарна. Гьа и кар себеб яз за мукьвал-мукьвал школаярни дегишарна. За Хъартасрин, Мегьарамдхуьруьн, Кьасумхуьруьн школайра кIелна.
Къенин несилди вуч лагьайтIани, советрин школада акьалтзавай несилдиз хъсан чирвилер, тербия гузвай, жаванар жанлу, баркаллу, менфятлу уьмуьр тухуз гьазурзавай. Аялар шад гьалара октябрятвилиз, пионервилиз, комсомолдиз кьабулзавай. Зун 1961-йисан 20-январдиз комсомолдиз кьабулнай. А чIавуз ВЛКСМ-дин Мегьарамдхуьруьн райкомдин 1-секретарвиле Фахрудин Нисрединова кIвалахзавай. Къе ам гзафбуруз чизвай тежрибалу муаллим я.
Кьасумхуьруьн школада за 9-11-классра кIелун давамарна. Ина зун классдин комсоргвиле хкянай. Классдин руководитель Лавхаев Лавха Керимович тир. Ада заз комсомолрин собрание тухудайвал, протоколар кхьидайвал чирна. Гьар собранида вичини иштиракдай. Ам халис муаллим тир. Ада чун гележегда герек къведай, амма гьеле малум тушир месэлайрин, крарин гъавурда тунай. Мисал яз, кIвале, куьчеда, школада, общественный чкайра тухудайвал, чIехибурун патай къени гаф, тариф къазанмишдайвал. Гилан несилрив гекъигайла, хъсандиз кIелунрилай гъейри, чун общественный крарал ашкъиламиш хьанвайбурни тир. Чна майишатризни куьмекар гудай, спортдивайни къерех жедачир, художественный самодеятельностдани иштиракдай, тежрибадин участокрани кIвалахдай. Школада тракториствилин курсарни кардик квай.
Дагъустандин госуниверситетдин филологиядин факультетдик (урус чIалан отделение) экечIайла, зун курсунин комсоргвиле хкяна. Гьа и вахтунда вуздин 4-нумрадин общежитие эцигзавай. КIелунрикай азад вахтунда чна, комсомолри, устIарриз хейлин куьмекар ганай, фялевалнай. Студентар и кардал ашкъиламишунай деканатди заз сагърай лагьанай.
Урус чIаланни литературадин муаллимдин кеспи къачур зи зегьметдин рехъ ДаркIуш-Къазмайрин 8 йисан школадилай гатIунна. 1970-йисан сифте кьилер тир. Школадин са бязи классар кьилдин ксарин кIвалера амай. Зани гьахьтин классда аялриз тарсар ганай.
1973-йисан майдин эхирар тир. Муаллимарни, аяларни каникулриз гьазур жезвай. ВЛКСМ-дин Мегьарамдхуьруьн райкомдин 1-секретарь Зара Агьмадовна Латифова тир. Зал адалай райкомдиз атунин хабар агакьна. Гьелбетда, зун тажуб хьана. ДаркIуш-Къазмаяр Сулейман-Стальский райондик акатзава, Мегьарамдхуьруьн райондин комсомолрин башчидиз яраб завай вуч кIанзаватIа? Ихьтин суал жува-жуваз ганатIани, зун фена. Зара Агьмадовнадин теклиф гьич гуьзлемиш тавурди тир.
“Райкомдин 2-секретарь маса кIвалахал хъфенва, — лагьана ада. — Чаз комсомолдин кIвалахдин гъавурда авай, жегьилрихъ галаз чи партияди, гьукуматди истемишзавай кIвалах тухудай кас герекзава. Табдач, къуллугъ кIанзавай са шумуд кас ава, амма абур гьа чеб алай чкайрал къуллугърал хъсанзава. Ви гьакъиндай чна хабарарни кьуна, партиядин райкомдин векилрихъ галазни меслятнава. Куьрелди, чаз вун иниз кIвалахал хтана кIанзава…”
Гьа икI, июндин вацран комсомолрин конференциядал зун райкомдин 2-секретарвиле хкяна. Пакад юкъуз зун Приморскда авай пионерри ял ядай лагерь аялар кьабулуниз гьикI гьазур хьанватIа чирун патал рекье туна. Гьа инлай зи муаллимвилин, гьикьван лагьайтIани, секин уьмуьр акьалтIна. Районда 13 совхоз, консервиярдай, чехирардай, чиргъ гьазурдай заводар, лесничество, автобаза, жуьреба-жуьре цехар авай. Виринра комсомолдин сифтегьан организацияр кардик квай. Абурал школайринбурни эхлягъин. Санлай къачурла, яхцIурдалай виниз тир. Абурал кьил чIугун, комсомолдин кIвалах тешкилунал гуьзчивал авун, куьмек гун, майишатра, карханайра жегьилринни комсомолрин, школайра ученикрин производственный бригадаяр, коллективрин арада соцсоревнование тешкилун, хуьрерин, райондин художественный самодеятельностдин коллективра кIвалах тухун, районрин, республикадин слетра, комсомолрин мярекатра иштиракун… Везифаяр гзаф тир, чун абур хъсандиз тамамариз чалишмиш жезвай.
Гьа и чIавуз Зара Агьмадовна партиядин кьилин школадиз (ВПШ) кIелиз ракъурна ва зун райкомдин 1-секретарвиле хкяна. Гьелбетда, хивез еке пар аватна. Жавабдарвал екеди тир. 27 йиса авай жегьил итим, чIехи райондин жегьилринни комсомолрин башчи. Истемишунар — екебур. КIвалахарни — куьтягь тежедайбур. Райондин регьберарни, зегьметчиярни, комсомоларни государстводин планар артухни алаз тамамарунин женгиник экечIнавай. Производстводин гьар са хиле зегьметдин кIвенкIвечийри чешне къалурзавай. Комсомоларни кьулухъ акъвазнавачир, ВЛКСМ-дин райкомдиз гьар са хуьре, майишатда, карханада кIвалах вилик тухудай куьмекчиярни авай. Къагьриманов Алибег (“Правда” совхоз), Исаев Агьмед (“Мирный”), Алиев Нурмегьамед (“Ленинский”), Балабегов Мураддин (“Свердловский”), Гьасаналиев Малик (“Фрунзенский”), Алимерданова Хатун («Дружба»), Аслалиев Усман (“Комсомольский”), Улуханов Абдулмежид (чиргъ гьазурдай завод)…
КIвалахзавай чкайра жегьилар, комсомолар гьакъисагъ, зарбачи зегьметдал желб авун патал чна датIана жуьреба-жуьре мярекатар тешкилдай. Вичин кеспидив, везифайрив мукьуфдивди эгечIзавай, юлдашриз чешне къалурзавай ксар ашкъиламишзавай. Районда тарифдиз лайихлу зегьметчи жегьилар цIудралди авай.
Сифте нубатда заз “Правда” совхоздин трактористка Алимегьамедова Светланадин тIвар кьаз кIанзава. Эхь, эхь, трактористка. Ада цанни цазвай, майишатдин жуьреба-жуьре парарни дашмишзавай, бязи вахтара комбайндин штурвалдихъни ацукьзавай. Светланади Махачкъалада кьиле фейи производстводин кIвенкIвечияр тир жегьилрин ва комсомолрин слетда иштиракнай ва ам анал вичин крарикай раханай. Гьич садани гуьзлемиш тавур кар хьана: партиядин Дагъустандин обкомдин 1-секретарь Мегьамед-Салам Умаханов, кап ягъиз-ягъиз, къарагъна. ЧIехи залда авайбурни вири къарагъна, абуру яргъалди чи рушаз капар янай. Дагъустанда, белки, ам авай са трактористка тир жеди.
“Ленинский” совхоздин жегьилринни комсомолрин багъманчивилин бригададин бригадир, сифтегьан комсомол организациядин секретарь Къагьиров Къурбанмегьамед СССР-дин Верховный Советдин депутатвиле, “Муктадирский” совхоздин жегьил доярка, кIвенкIвечи Чубанова Айшат ДАССР-дин Верховный Советдин депутатвиле хкянай. “Дружба” совхоздин комсомол организациядин секретарь Алимерданова Хатун майишатда кIвалах хъсандиз тешкилунай Польшадиз ял ягъиз рекье тунай.
“Самурский” совхоздин кIвенкIвечи механизатор, ВЛКСМ-дин райкомдин пленумдин член Исаев Малибега Москвада ВЛКСМ-дин ХVII съездда делегат яз иштиракнай. Кулларин автобазадин комсомол организациядин секретарь Османов Мусинакай гуьгъуьнлай и карханадин директор, комсомолдин райкомдин 1-секретарь Мурадалиев Гьабибулагьакай “Мирный” совхоздин директор хьанай. Эхь, комсомолди вичин жергейра гележег патал гьукумдин, партиядин органра, майишатра кIвалахдай хъсан пешекарар, руководителар гьазурзавай.
Гьакъисагъ зегьметдай, производстводин агалкьунрай гьар йисуз премийралди, къиметлу пишкешралди, гьуьрметдин грамотайралди, гъалибвилин знакралди къейдзавай жегьилар цIудралди жедай. Гьа и йисара (1975-1982-й.) Мегьарамдхуьруьн район галаз-галаз КПСС-дин ЦК-дин, СССР-дин Министррин Советдин, ВЦСПС-дин ва ВЛКСМ-дин ЦК-дин гъиляй-гъилиз къведай Яру пайдахдиз лайихлу хьанай. КIвенкIвечи майишатрин зегьметчийрив къачузвай мажибдин гьар са манатдин кьилиз са манат премиярни агакьайди я.
Производстводин месэлайриз хьиз, культурадиз, образованидиз, искусстводизни фикир гузвай. Спортни рикIелай алудзавачир. Чи волейболистри са шумуд сеферда Советрин Союздин Игит Эсед Салигьован призар патал КIирида кьиле фейи турнирра иштиракнай. Кьурагьрин гадаяр, рушар устадвилиз виняй тир, амма чнани приздин чкаяр кьунай.
Авайвал лагьайтIа, хуьрера жаванриз, жегьилриз азад вахт менфятлудаказ акъуддай мумкинвилер авачир. Райондин центр яз, Мегьарамдхуьруьн клубда аялриз кинояр къалурзавачир. Йифен сеансриз абур диде-бубайри ахъайзавачир. Райондин кинофикациядин директорди багьна акъудна хьи, бес аялри креслояр, столар хазва, зал чиркинарзава. КIватIна за аялар клубдиз, абурухъ галаз рикIивай рахана, гадайри чеб низамлудаказ тухудайди хиве кьуна. Нетижада аялриз юкъуз кинояр къалуриз гатIунна. Райондин жегьилри гзаф кьадар слетра, фестивалра иштиракна. Чнани республикадай, уьлкведай жегьил делегацияр кьабулна. РикIел алама, Ленинграддин госуниверситетдин этнографиядин факультетдин студентар атанай, ВЛКСМ-дин ЦК-дин таблигъатдин ва пропагандадин отделдин заведующий ва “Вокруг света” журналдин корреспондент галаз. Чиниз, Советский хуьруьз, къецепатан уьлквейрайни делегацияр атайди я. Чна абур Самурдин тамуз, Приморскдин пионеррин лагердиз, хуьрериз тухвана, лезги халкьдин къадим культурадиз хас шейэр, яшайишда ишлемишзавай алатар, устIаррин имаратар, безекар, гамар, парталар, кьуьлер къалурна. Абур гьейран хьана амукьнай.
Къайгъуяр пара тир. ВЛКСМ-дин райкомда водитель, уборщицани кваз авайди анжах 8 кас тиртIани, чун хиве авай везифаяр вахтунда ва хъсандиз кьилиз акъудиз алахъзавай. Районда тешкилзавай, тухузвай гьихьтин мярекат хьайитIани, адак комсомолрини чпин пай кутазвай. Комсомол, дугъриданни, партиядин гьевеслу, дирибаш куьмекчи тир. Комсомолда кIвалахай йисара чIехи юлдашривай за уьмуьрдин, тежрибадин, тешкиллувилин халис тарсар къачуна.
1978-йисуз райондин гьакимри заз комсомолда кIвалахайди бес я лагьана ва зун КПСС-дин райкомдин инструкторвилин къуллугъдал хутахна. Гуьгъуьнлай за райисполкомдин председателдин заместителвилин, “Магарамкентский” совхоздин парткомдин секретардин везифаяр кьиле тухвана. 1983-йисуз зи уьмуьр, хабарни авачиз, милициядин органрихъ галаз алакъалу хьана. Саки къад йисуз за сифтедай Сулейман-Стальский, ахпа Мегьарамдхуьруьн РОВД-рин начальникрин заместителвиле къуллугъна. Чкайрал къайдаяр хуьнин, тахсиркарвилерин вилик пад кьунин месэлайриз гзаф фикир гана.
За уьмуьрдин юлдаш, педагог Фаридадихъ галаз кьуд велед кIвачел акьулдна, абуруз дуьзгуьн тербия гана. Уьзягъвилелди лугьуз жеда, зун жуван уьмуьрдилай рази я. ГьикI лагьайтIа, чун кIвенкIве жергейра хьана, чна общество, халкь, республика, район патал намуслудаказ зегьмет чIугуна. Къе за веледрин, кIуьд хтулдин, вад птулдин юкьва ял язава.
Къенин мумкинвиликай менфят къачуна, заз вири ватанэгьлийриз алукьнавай ЦIийи йис мубаракиз кIанзава. Гьар са ватандашдихъ мягькем сагъламвал, уьмуьрда, кIвалахда, кIелунра агалкьунар хьун зи мурад я.
Нариман Ибрагьимов
