Дугъриданни, фикир желбдай суал я. Гьар садаз вич машгьур хьана кIанзава. Гьич тахьайтIа вич алай чка кьванни раиж ийиз алахъда. Месела, кицI элуькьда, алай чка чир жеда. Элуькь тавуртIа… Кацин машгьурвал пара вахтара кIвализ зиянар гуникай ибарат я. Месела, классик Етим Эминан “Къах тIуьр кац” ва я Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьиран “Балашан зиянкар кац”..
Тарихдай чаз чидайвал, чи улу-бубайрин, чIехи бубайрин машгьурвилер игитвилин крарихъ, Ватан душманрикай хуьнин къизгъин женгерихъ, гъалибвилерихъ галаз алакъалу тир.
Чи бубайрин машгьурвал неинки Ватан хуьнин женгерихъ, гьакI чкIайвал арадай ахкъудунихъ, гьа чIавуз чIугур баркаллу зегьметдихъ, несилар хуьз, тербияламишиз, гьар юкъуз виринра къалуриз хьайи гьакъисагъвилихъ, къанажагълувилихъ, гъейратлувилихъ галазни алакъалу тир. СтIал Сулеймана вичин кьилин мани фяледизни лежбердиз лагьанай: – “Гьукуматдин эвелимжи кьве вилинни экв я фяле!.. Винел пад вич чIулав канаб, Къене пад вич пек я, фяле!..”
Хуьруьг Тагьира нафтIадин мяденра кIвалахзавайбур “къизил” хкудзавайбурув гекъигнай… Шагь-Эмир Мурадова дагълариз эквер гъайибур игитар хьиз тебрикнай… Алирза Саидова уста Идрис неинки муькъвер эцигай, гьакI цIийи инсандин къудратлу руьгь лишанламишай игит тирди тестикьарнай… Аку садра, машгьур хьунин гьихьтин хъсан чешнеяр аватIа!..
Амма къенин аямда “машгьурвал” маса тегьерда раиж ийиз алахънавайбур пара жезва. Чеб асилдай кубут, я кIелиз, я кIвалахиз кIан тийизвай небгетрини нефсетIри несилрал илитI тийизвай жуьредин фасадвилер авач. Сифтени-сифте устадвал, игитвал, лайихлувал, къенивал, михьивал кьацIуриз, усалариз, лекеламишиз, кIурарик вегьез алахъзава.
Ихьтин гьаларни, гьайиф, хизандилай гатIунна, обществодин вини кIарарани кваз, чизни-течизни, вилик вегьезва. Гъейратсузвал, чапхунчивал, фасадвал, сада-сад маса гун, инсандин иви хъун хъсан крар хьиз къалурун – им бес цIийи жуьредин “машгьурвал” тушни?
Урусрин классик Салтыков Щедринан “Сев Севрехъан вилаятда” махуна вилаятда къайда тун патал рекье твазвай Топтыгинри, чеб “машгьурун”, “Тарихдин ктабда” тIвар гьатун патал чIехи ивияр экъичун, акьалтIай вагьшивилер авун герек я лугьузвай…
Антон Павлович Чехован са гьикаяда (“Шадвал”) адан кьилин игит Кулдарова, пиян яз, гурарай аватна, гьаятдал алай балкIанар квай гъелеррик акатна, “вичикай газетда кхьена, гила вири Россиядиз машгьур хьана” лугьуз, шадвалзава…
Ибур фад хьайи крар я. Амма чи девирда ихьтин “машгьурвилерин” тум-кьил амайди хьиз туш.
Сада вич “машгьур” хьун патал Советрин Союздин Игит Зоя Космодемьянская игит тушир, акьулдиз кьериди тир лугьуз, раижна — “машгьур” хьана.
Маса са “патриотди” чи спортсменри къадагъа алай дарманар (допинг) ишлемишайди я лагьана, вири русвагьна, гьатта Олимпиадада чи государстводин пайдах хкаж тийирвал авуна. Хаин “машгьур” хьана…
Уьлкведин сад лагьай президент Б.Ельцина вич хкажай Верховный Советдин дарамат танкарай ягъиз туна – виридалайни “машгьур” кас хьана. Адан “машгьурвилин” кьадарар маса са пачагьдихъни бажагьат хьана, иллаки пиянискавилин рекьяй…
И йикъара “Россия-24” телеканалдай Никита Михалкова “Бесогон — ТВ” — махсус программадин нубатдин передачада чи школайрани, колледжра, вузра акьалтзавай несилриз “машгьур” хьунин гьихьтин тарсар гузватIа, гьикьван центраярни интернетдин сайтар ва телеканалар и кардал машгъул ятIа хъсандиз раижзавай. Ахьтин фикирдал къвезва хьи, чахъ чи гьакъикъи ватандашвилин, тарихдин игитвилин чирвилер ва тербия гузвай къурулушар ерли амайди туш. И кар нин гъиле тунва?..
Гьа са вахтунда программадин авторди аялар тербияламишунин крариз государстводи гьар йисуз миллиардралди пулар ахъайзавайдал фикир желбна. Гьиниз физва а пулар? Хаинар, кубутар, руьгьдин набутар, кьве кIвачел къекъвезвай ракьун роботар арадал гъуниз?..
Халисан мектебда паквилелди зегьмет чIугвазвай муаллимдал гьам аялри, гьам диде-бубайри, гьам пул гвай хахайрини илитI тийизвай фасадвал авач. Муаллимар бес мектебдиз аялри чпин къизмишвал, вагьшивал, руьгьдин пичIивал, чIулаввал са бубат секинарун патал ракъурзавай якIун кIватIар яни? Ихьтин чкада аялри тарс чирдани? Тербия къачудани?..
Бес инсандин “ихтиярар хуьзва” лугьузвайбуруз ихтиярриз икI кIур гун, инсандивай инсанвилин гьисс къакъудун вучиз аквазвачтIа?..
Чина гьа чIуру идеология чукIурзавайбуру чебни “инсандин ихтиярар хуьзвайбур” я лугьузва. И кар патал государстводин Конституциядиз цIай ягъун, государство вич терг авун лазим я лугьузва. “Муаллимар” — Великобританиядинни Америкадин махсус центрайри хуьзвайбур ва гьабурун лукIар тирди чун рахазвай передачада лап хъсандиз раижзавай.
Дагъустандин, кьилди къачуртIа, чи хуьрерин школайра гьакьван хъсан гьалар ава жал? Разивилин жаваб гуз жезвач. Хъсан школадайни вуздай экъечIна, жегьилар Сириядизни Иракдиз фидайни, “женг” чIугваз?..
Чи “тамун стхайрин” асул пай яшар 17-25 йисар хьанвайбур я. Бес абуруз “террориствилин”, “михьи диндин” тарсар гьина гузва? Гьа чи патав гвачни а “муаллимарни” “алимар”?..
Чи жегьилриз чи тарих хъсандиз чизвани?..
Неинки Советрин девирдин урус литературадин, гьакIни къенин йикъарин жуван милли литературадин векилар вужар ятIа чизвач. Литература кIелун усал кар хьиз къалурзава. Интернетда ава лугьузва вири. Гьавиляй сада вич “машгьур” хьун патал Сулейманан музейдиз цIай яна. Муькуьда Етим Эминан ктабриз инад кьада. Пуд лагьайда фена бубайрин сурарин къванер хада, мискIинар, гуьмбетар чукIурда… Газет-журнал кIелун жегьилриз ерли хас кIвалах туш кьван! Дамахзава диде-бубадини, чпин чагъайриз хайи чIал чизвач лугьуз…
Ингье чи культура, чи къанажагъ, чи руьгьдин ацIайвал, тухвал…
Вири ихьтин крар вучиз жезвайди я? И суалдизни чун рахазвай передачада жаваб гана: властдинни закондин къуьруьвал, авур чIуру кардай жавабдарвал истемиш тавун, тахсирдилай “гъил къачун…”
Хизан санлай къирмишзава, вичихъ галаз санал кIелзавайбуруз гуьлле гузва… Ибурулай гъил къачу лугьуз, законар “хуьзвайбур” вилик экъечIзава. Бес инсандин ихтиярар гьикI хьана? Яшамиш жедай ихтиярни авачир несилар жедани?..
Гзаф къекъвейтIа, мадни чIулавра гьатзава. Амма заз экуьвал чIулаври кьуна кIанзавач. Законди сятди хьиз кIвалахайтIа, белки, чи общество датIана сигъалдик квай дуьз рекье жедай. Араба — вилик, балкIанар – кьулухъ галаз жедайди туш. Гьардаз вичин чка ва везифаярни авайди рикIел хуьн герек тушни?..
Мердали Жалилов
