Махачкъаладай Мичегьиз 4 сятдин (262 км) рехъ ава. Хуьр Ахцегьрин цIиргъина авай дагъларин ГелмецIрин рагъэкъечIдай патан гуьнедик — Мукьмин вацI Кьулан вацIук (Ахцегь вацI) акахьзавай чкадал экIя хьанва. Мичегьар гьуьлелай 1250 метрдин кьакьанда ава.
Мичегьрин хуьре тарихдин надир памятникар, Кавказдин дяведин женгер кьиле фейи майдан ава. Девлетлу культура, тарих, зияратар авайвиляй хуьруьз неинки Россиядай, гьакI къецепатан уьлквейрайни зияратчияр, сиягьатчияр, туристар къвезва, гьикI хьи, абуруз ина рикIин динжвал жагъизва.
Мичегьар мугьманрал гзаф рикI алай хуьр я. Агьалийри куьн, чинал хъвер алаз, хуьруьн гьар са пипIе хушвилелди кьабулда. Мичегьвийрин девлетлу тарихдикай ва культурадикай зияратар хуьни лугьузва. Хуьре динэгьлияр патал къенин юкъуз пак чкайриз элкъвенвай зияратар ава. Абурукай виридалайни сейлибур Шейх Шихкериман, Шейх Ризванан ва Шейх Абу Муслиман зияратар, гьакIни диаметрдал 5 метр алай, дарман жедай гзаф асиррин мегъуьн тар я.
Мичегьрин уьруьшра 36 сурар ава. Ахцегьрин къеле элкъуьрна кьадай вахтунда имам Шамил вичихъ галай ксарни галаз Хуьруьгрин дередай аваррин дагълар галайвал хъфенай. Ахцегьви 30 шагьид ва са шумуд кас мичегьвияр — имамдин шагьидарни галаз къеледа амукьнай. 30 шагьиддихъ чкадин 6 ополченецни агалт хъувунай. Ягъунар арадал атана. И женгера вири 36 касни телеф хьана. Пачагьдин аскерри шагьидрин винел гъалибвал къазанмишнай. Къеледин комендантди, гарнизон вичин гъиле кьуналди, ихьтин указ акъудна: “Шагьидар Ахцегь вилаятда кучудун къадагъа я”. Йифиз, лап геж вахтунда, мейитар Мичегьиз хкана ва экуьнин кпIунилай кьулухъ мусурман адетралди ина кучукна. Сурара чаз Кавказдин а дяведин гелер аквазва. Идакай Бедиралидин хва Алимемет (Алимегьамед) кучуднавай чкадал кхьинар алай кьулуни шагьидвалзава.
1730 – 1740 — йисара мягькемарнавай къеледин патарив Надир-шагьдин аскеррихъ галаз къати женгер кьиле фена. Надир-шагьдин армияди 300 муъминдин (Мичегьрин абрекрал) винел гъалибвал къазанмишна. Надир-шагьдиз Ахцегь вилаятдин дередай физ кIанзавачир, амма жуьрэтлу ва мутIуьгъариз тежедай мичегьвийрикай-диндал мягькем ва пак чкайриз икрамзавай 300 муъминдикай ван хьайила, адак пис хъел акатна ва хуьрел гьужумна. Абуру вагьшивилелди суннитрин мискIин чукIурна ва хуьруьн агъа кьилиз цIай яна, ам михьиз кана.
Мичегьа мискIин 8 лагьай асирда эцигна. Сифте къван эцигайди арабрин полководец Шейх Абу Муслим аль Маслама тир. Агьалийрин тIалабуналди мискIин кьакьан чкадал хкажнава. Фекьиди азан кIелдайла, адан ван кьуд патаз чкIизва ва дередик ван кутазва. МискIиндихъ, эцигунрал, экв аватунал ва ван акъатунал гьалтайла, кьетIенвилер гзаф ава. И дараматдин вини кьилин пипIе махсус тIеквендай ван хъенчIинин кутардиз аватзава ва ам са шумуд сеферда къати жезва. Им устIаррин кIвалахдин надирвал я. Ихьтин мискIинар Кьиблепатан Дагъустанда анжах пуд ава. Жемятдин куьмек галаз мискIин эцигай устIарар Уста Хасан ва Уста Къариб я. Ам пуд лагьай сеферда эхциг хъувунва.
Советрин девирда, дяведин йисара мискIин чкадин штабдиз элкъуьрнай. Дяведилай гуьгъуьнин йисара адан са пай школадив, муькуь пайни хуьруьн Советдив вуганай. СССР чкIайдалай кьулухъ чна, мичегьвийри, мискIин виликдай авай гьалдиз хкана, ам жемятдив вахкана. Гьар йисуз, 26-августдиз ,хуьруьнвияр чпин аялар, хизанар галаз Россиядин кьуд пипIяй иниз зияратдал ва ял ягъиз хквезва. 2018-йисуз хайи ерийрив агат хъувунин 20 йисан юбилей къейдна.
Мичегьрин хуьруьн тарих тамамвилелди чириз хьанвач. Адан тарихдин хейлин крарай кьил акъудунин везифа пешекаррин вилик акъвазнава. Зи чIехи буба малла Рагьиман сивяй ван хьайивал, советрин девирда чи кIвализ, дагълух чкайрин гьашаратрикай малуматар кIватIиз, алимар — биологар атанай, абуру хуьруьн къаншарда, сурарин патав палаткаяр янай. Экуьнин кпIунин вахтунда гъилер чуьхуьн къачудайла (вирида чпин кIвалера капIзавай, мискIинда — ваъ) гзаф явашдаказ ва мукъаятдаказ кIутадалди ядай хьтин ван къвез хьана. Гьа икI са шумуд юкъуз давам хьанай. Кьил акъудайла, и ванер тапан алимрин кар яз хьана. Абуру юкъуз албан ва араб чIаларалди кхьенвай къванер, дегь- заманайрилай амай маса шейэр жагъуриз, йифиз абур кIутайралди хаз, кукIвариз, тергиз, кIамуз гадариз хьана. Сурарин бязи къванерал кхьенвай гьарфар чир тежедай тегьерда чIурна. Саки цIудав агакьна хуьруьнвийри и кардикай гзаф наразивилелди ахъайнай. Амма къе абурукай садални чан аламач. А вахтунда абуру тапан алимар чпин чилелай чукурнай.
Мичегьрин хуьруьн мулкар лап гегьеншбур я. Хуьр Кьурукаларихъ, Смугъулрихъ галаз сергьатламиш жезва. Амма къунши гзаф хуьрера агьалияр амач. Мичегьрин хуьре къенин юкъуз 29 кIвал амазма. Четинвилериз килигна, жегьил гзаф хизанар шегьерриз куьч жезва. Агъсакъалри чпин бубайрилай амай затIар эхирдалди хуьз чалишмишвалзава.
Мичегьрин хуьруьхъ 2500 йисан тарих ава. Сифтедай ам Кардждин кIукIни кукIвал алайди тир. Кьвед лагьай сеферда Чархал куьч хьана. Ина къеледин дараматни эцигна. Ам Надир — шагьди чукIурна. Хуьр цIу михьиз тергна, мискIинда авай затIар вири чуьнуьхна, гъили кхьенвай шейэриз, Къуръанриз цIай яна.
Алай вахтунда хуьр ва ким алай чкаяр пуд лагьайбур я. Ина гзаф сурар ава. КIам галай патай гзаф сурар ачух хьанва, анрай гьатта инсанрин кIарабар аквазва. КIамай фена, абур кIевириз жедайвал авач: са патахъай дерин кIам я, муькуь патахъайни — Муъмин вацI. Гзаф къвалар хьайи вахтара вацIу къерехар тухузва. ИкI давам жез асирар я. Мичегьар арадал атайла, и патара адаз тешпигь хуьрер авайди тушир. Хуьрер лап гъвечIибур тир. Чи ата- бубайрин суьгьбетрай, виликдай мискIиндин патав медреса гвай. МискIинда шариатдин къанунралди суд-дуван ийидай. Патарив гвай хуьрерай иниз инсанар къведай ва суддин къарар чирун патал учирда акъваздай. Советрин девирда Муъмин вацIуз — Камин, гуьгъуьнлайни Камин-чай — цIийи тIварар гана. Кьулан вацIукайни Ахцегь-чай хьана. А девирда чи тарих ва адакай амай затIар лап векъидаказ тергунив эгечIна. Амма халкьди тIварар — чи ата — бубайри гайибур ишлемишзава. Вучиз лагьайтIа, Муъмин вацIуз и тIвар муъминри гъилер чуьхуьн къачурвиляй гайиди я. Халкьди къени и цикай менфят къачузва. Им цIразвай живеринни муркIарин яд я. Чаз чи тарих хъсандиз чизва. Ам чIуриз, адаз кIур гуз тадач.
Винидихъ лагьанвайвал, исятда 29 кIвал авай гъвечIи хуьр мукьвал гележегда этнографиядинни туриствилин объектдиз элкъуьрдай ниятар ава. Ина туристар патал дагъвийрин виликан жуьредин кIвалер эхцигна, туьхкIуьр хъувун пландик кутунва. Мичегьвийри Ахцегь райондин кьил Осман Абдулкеримоваз хуьруьн муьгъ туьхкIуьр хъувунай сагърай лугьузва. Им Дагъустанда канатдин виридалайни яргъи муьгъ я.
Этно кIвал – кIвал — музей я, ана вири чпин чкайрал ала. Хуьруьз атун ва тамашун лап хуш къведай кар я. Музейда авай шейэр чи чIехи бубайри ишлемишайбур я, гьавиляй ина виликан девирар рикIел хквезва. Чкадин агьалийри лезгийри мугьман кьабулунин адетарни хквенва. Мугьманрин кIвалера туристар дагъвийрин адетрихъ галаз танишарда ва милли хуьрекар теклифда. Чи халкьдихъ фу чрадай са шумуд жуьре ава, гьазурни са шумуд жуьреда ийизва. Мисал яз, хьран фу, чар авай фу, тIанурдин фу, лаваш фу, тIунутIар, цикIен, афарар ва икI мад. Мичегьрин хъчарин афаррин дад мад са куьнивни гекъигиз жедач, гьакьван ширин я.
Мичегьрин агьалийрихъ гьар садахъ сирлу бажарагъар ава. Ина квез кфилдал, чуьнгуьрдал, зуьрне гваз халкьдин авазар, макьамар тамамардайбур гзаф аквада. Ина машгьур ашукь — республикада авай сад тир ашукьрин кIвал арадал гъайи кас, РД-дин культурадин лайихлу работник Осман Мегьамедрагьимов дидедиз хьана. Рухваяр тир ашукь Алихана, ашукь МутIалиба адан рехъ давамарзава.
Хуьре документальный ва художественный кинофильмаяр лентиниз къачунва. Абурукай сад “Намус” (“Совесть”) чIехи экрандал акъатдайвал я. Кинооператор Наталья Буцневича янавай “Кварар гвай руш” шикилди Урусрин географический обществодин фестивалда гъалибвал къазанмишна, “Русские лица” категориядай финалдиз акъатна. Съёмкайрин бригада хуьруьз атай вахтунда ина свас це лугьуниз талукь шад мярекат кьиле физвай. Зуьрнечийри макьамар ягъиз, жегьилри кьуьлерзавай, куьчедал шадвилерзавай, абур къуншийри ва мукьва-кьилийри вилив хуьзвай.
Шад жедай кар ам я хьи, яваш-яваш хуьре яшайиш къайдадик ахкатзава. Ана чпин кIвал, къул хьуникай гзаф мичегьвийри фикирзава.
Къуй чан хтурай чи дагъларин къадим ерийрал!
Ашукь Алихан
