— Чи хуьруьнвияр виликрай гатун-зулун кIвалахар куьтягь хьайидалай гуьгъуьниз, чпин югъ няни ийиз, къунши Шеки-Ширван вилаятриз фидайди тир. Анрани абурун кефи хайи кIвалахар хьайила, Гьуьсейин буба абурун куьмекдиз къведай. Са сеферда чи хуьруьнви, Шекида авай са варлу касдин мал-къарадихъ кьуьдди гелкъвена, гатфариз элкъвена Дагъустандиз хкведайла, вичин кIвалахдин гьакъи тIалабиз фида. Девлетлу Мамедаз ам, кичIерар гана, са гьинавай къекъвераг хьиз, вичелай алудиз кIан жеда. И кардикай хабар хьайи Гьуьсейин са куьруь вахтунда атана Шекидиз акъатда. Мамед ада вичин кIвалин вилик, гьа куьчедал кьада.
— Вуна зи хуьруьнвидиз кьуьдди авур кIвалахдин гьакъи вучиз гузвайди туш? – хъел кваз килигна ам Мамедаз.
— Ви хуьруьнвиди, гьуьрметлуди, заз гьакъисагъдаказ кIвалахнач. Вахт-вахтунда маларин кIанер къакъаждачир, абуруз, вахт хьайила, алафар вегьедачир, калерикай ацазвай нек чуьнуьхдай, — са жерге маса делиларни гъиз эгечIна Мамед.
— Залумдин хва, залум, — гаф атIана адан Гьуьсейина, — бесар ая на жуван къундармаяр. Зи хуьруьнви вуч кас ятIа, валай хъсандиз заз чида. Я вуна, энгел тавуна, зи хуьруьнвидиз вичин кIвалахдин гьакъи гуда, я тахьайтIа, за вун гьа инал, вири халкьдиз сенед хьун патал, мал хьиз, тукIвада. МасакIа вун гъавурда акьадай хьтинди туш. И ван хьайи Мамедан бедендик михьиз зурзун акатна. Ада, чIал-чIалахъ текъвез, са гуж-баладалди сивяй са-са гаф акъудиз, жаваб гана:
— Я Гьуьсейин даи, чи арада меслят тежедай кар тахьун лазим я. Ваз хъел вучиз къвезвайди я? Ви хатурдай, за а хуьруьнвидиз вичи лугьузвай къиметдилай кьвед артухни гуда. Къал-къулдилай меслят хъсан я.
— Им маса месэла я. Гьа икI икьрар хьана кIанда вун амай ваз кIвалахзавай кесиб-куьсуьбдихъ галазни. АкI хьайила, вавай секиндиз ксузни жеда, я вуна гьавайда Гьуьсейинни Дагъустандай Шекидиз къведайвал ийидач…
Пакад юкъуз, чи хуьруьнвидин хизанар Дагъустандиз хкведайвал хьайила, рекье абур къачагъри инжикли тавун патал Гьуьсейина абурухъ галаз санал хтун кьетIна. Хкведай рехъ Салават дагъдин гирведилай физвай. Вахтни гьеле мекьизмай гатфарин сифте кьилер тир. Дагъдин кукIушра жив авай. Гвай пар-пунаяр ламарал эцигна, инсанар садбур балкIанрал алаз, садбур яхдиз дагъдин гуьтIуь рекьяй винелди хкаж жезвай. Гьуьсейин, 3-4 йисан яшда авай аял кIеме кьуна, вичин балкIандаллаз виликди физвай. Салават гирведин вини кьилел акьалтай инсанар садлагьана акъатай чайгъундик акатна. Виликди фидай мумкинвал эсиллагь амукьнач. Гьуьсейин бубади виридаз ван жедайвал кIевиз буйругъна: — Гьар сад гьа вич алай чкадал гьайванрин мукьув агат хьана ацукь. Живеди михьиз кIевайла, абурукай чаз куьмек жеда, чун къаю тухудач.
Гьуьсейин вични, аял хурув кьуна, балкIандин патав агъуз хьана ацукьна. Са герендилай инсанар михьиз живеди кIевна ва адакай абуруз са кьадар далда хьана. Гьа и гьалда аваз абур йифди амукьна.
Пака экуьнахъ агъадихъай ягъай ракъинин сифте нурар дагъдин сине акьурла, инсанар ахварай аватиз башламишна. Гьуьсейина вичин чапла кIвач тIазвайди гьиссна. Ам михьиз ахвариз фенвай, яни гацум хьанвай. Аквадай гьаларай, а кIвач йифиз живедикай хкатна, кьецIил хьана, къаю тухванвай. Живедин кIаник акатай инсанриз гьар садаз чеб алай чкайрикай винел живедин къав алай, кIаник, чими нефесди жив цIурур авунин нетижада гъвечIи магъараяр хьанвай. Ихьтин магъарадай къарагъиз кIан хьайи Гьуьсейинан кьил живедин кIеви къалпагъда акьуна. Гапур акъудна, ам хана. Винел акьалтайла, адаз живедин магъарадай акъатзавай чимивилин пар аквазвай.
— Мегьамерзе-е, яда-а, вун гьинава? Къарагъ, экв хьанва, экъечI жуван магъарадай, — гьарайна Гьуьсейина вичин хуьруьнвидиз.
Мегьамерзедин гуьгъуьналлаз амай инсанарни са-сад живедин маргъалдикай хкечIиз эгечIна. Пек-партал са гьалар живедикай михьна, абур агъадал, дагъдин кIане авай Рутулрин хуьр галайвал рекье гьатна. Ана абур, чпин хванахвадин кIвале пек-партал дегишна, чими кавалрик сад-кьве сятда динж хьана. Ахпа Самур дередайгъуз КьакIарин хуьруьз хъфиз кIвачин хьана. Гьа йикъан няниз Шекидихъай хтай хизанар сагъ-саламатдиз хуьруьв ахгакьна…
Эхь! Кьегьалар ихьтинбур жедайди я! Гафуни атIудай, чпикай саврухризни кичIедай… Гьахьтин хва тир Гьуьсейин!..
Омар ГЬУЬСЕЙНОВ, философиядин илимрин доктор, профессор
