1-декабрь Виридуьньядин СПИД-дихъ галаз женг чIугвадай югъ я
Инсаниятдиз ВИЧ-дикай, СПИД-дикай (синдром приобретённого иммунодефицита) малум хьана 30 йисалай артух вахт алатнава. Гьайиф хьи, и азардикай сагъардай дарман авач. Садакай масадак фад акатуниз, вичин хаталувилиз, дуьньядин хейлин чкайра чукIуниз килигна, СПИД, XX асирдин тIегъуьн яз, тарихда гьатна. Къенин юкъузни инсаниятдиз, ядерный дяведикай хьиз, СПИД-дикайни еке къурхулувал ава. ГьикI хьи, дуьньяда и вирус акатайбурун кьадар 100 миллиондилай алатнава. Абурукай 42 миллиондив агакьна инсанар кьена. Хаталу вирус масанриз Центральный ва Кьиблепатан Африкадин (ЮАР, Зимбабве, Нигерия, Замбия, Мозамбик, Уганда, Руанда, Танзания, Кения, Конго, Эфиопия), Америкадин (США, Гаити, Бразилия, Аргентина, Колумбия, Венесуэла), РагъакIидай патан Европадин (Испания, Франция, Италия, Англия, Германия, Швейцария), Кьиблединни РагъэкъечIдай патан Азиядин (Тайланд, Индонезия, Индия, Китай, Малайзия) ва СНГ-дин (Украина, Россия, Эстония) уьлквейрай чкIизва.
Инсан кьиникьал гъизвай азардин вилик пад кьунин макьсаддалди Виридуьньяда 1-декабрь СПИД-дихъ галаз женг чIугвадай югъ яз къейдзава. И йикъан вилик чун республикадин СПИД-дин вилик пад кьадай ва адахъ галаз женг чIугвадай центрадин духтурар-инфекционистар тир Жамал Мегьамедович Ризвановахъ ва Мегьамедхан Расулович Расуловахъ галаз гуьруьшмиш хьана. Суьгьбет иммунодефицитдин вирусди (ВИЧ) арадал гъизвай СПИД азардикай, санлай Дагъустанда авай гьаларикай, адан вилик пад кьун патал кьабулзавай серенжемрикай кьиле фена.
— Инсаният XX асирдилай инихъ къурхулувилик кутунвай СПИД азар пайда хьунин тарихдикай, дуьньядин статистикадин делилрикай рахайтIа…
— Дугъриданни, XX асирдин эвел кьилерай СПИД-дикай хабар авачир. Бязи алимри инсандик и вирус 1926-йисуз маймунрикай акатайди тестикьарзава. Эхиримжи ахтармишунрал асаслу яз, инсандик чIуру азардин вирус РагъакIидай патан Африкадай акатна. 1930-йисалди вирусди вичикай хабар ганач. 1959-йисуз Конгода (Центральный Африка) са итим рагьметдиз фена. Медикри гуьгъуьнлай кьиле тухвай ахтармишунрин нетижайрал асаслу яз, мумкин я, им СПИД-дикди дуьньяда кьенвай сад лагьай кас яз хьун. Идалай кьулухъ США-да чалкечир дишегьлийрик СПИД-дин лишанар авай азар акатнавайдакай малум хьана. Амма а чIавуз медикри азар стIалжемдин икьван гагьда малум тушир кьетIен жуьре яз гьисабна. Гуьгъуьнлай США-да, Швецияда, Танзанияда, Гаитида гьа са лишанар авай азардикди гомосексуалист итимар азарлу хьана.
Тарихда гьатнавайвал, анжах 1981-йисан июндиз Америкада азарар ахтармишдай ва абурун вилик пад кьадай Центрада зегьмет чIугвазвай алим Майкл Готлиба сифте сефер яз цIийиз малум хьанвай азардин кьилин лишан инсандин иммунитет чIурун тирди раижна. 1982-йисуз вири дуьньядиз СПИД азардикай хабар чкIана. А чIавуз кьиле тухвай ахтармишунри США-да 440 агьалидик ВИЧ квайди къалурна.
Гуьгъуьнлай алимри кьиле тухвай ахтармишунрин нетижада СПИД-дик азарлу касдин ивидикай вирус (ВИЧ) жагъуриз алакьна. 1985-йисалай СПИД ивидикай, маядикай ва хурун некIедикай къвезвайди тайинарна. 1987-йисалай Виридуьньядин здравоохраненидин организацияди (ВОЗ) СПИД азар арадал гъизвайди ВИЧ тирди тестикьарна. Гьа и йисуз ВОЗ-ди СПИД-дихъ галаз алакъалу яз чIехи программа тайинарна. Виридуьньядин здравоохраненидин ассамблеяди СПИД-дихъ галаз женг чIугвадай стратегия кьабулна.
Статистикадин делилрал асаслу яз, Россияда са миллионни 300 агъзур касдик ВИЧ квайди малум хьанва. Йисалай-суз СПИД-дин вирус акатзавайбурун кьадар артух жезва. Агьалийри чпик ВИЧ квани-квачни ахтармишунал гьалтайла, чи уьлкве вилик жергейра ава. Мисал яз, 2017-йисуз 34 миллион касди чпик и вирус кватIа ахтармишна (США-да и рекъем 5 сеферда тIимил я).
— Жамал Мегьамедович, куьне гуьзетзавай суал я жеди, чи республикада ВИЧ-дихъ, СПИД-дихъ галаз алакъалу яз гьалар гьихьтинбур я?
— Санлай Дагъустанда авай гьалар пайгарбур туш. 2018-йисан 1-ноябрдиз авай делилрал асаслу яз, чи республикада 3 агъзурни 260 агьалидик ВИЧ ква. Ибур официальнидаказ авай делилар я. Вирусди вичикай яргъал вахтунда, гьатта 10 йисаралдини хабар тагун, мадни республикадин вири агьалийри чпик ВИЧ квани-квачни ахтармиш тавун фикирда кьуналди, хейлин агьалийриз чеб и азардин къармахра авайдакай хабар тахьунни мумкин я. Гьавиляй гьакъикъи гьалар чир хьун патал официальнидаказ малум тир рекъем са шумуд сеферда артухарун лазим я.
— Азар чукIунал гьалтайла, чи республикада виридалайни хаталу чкайрик (районар, шегьерар) гьибур акатзава?
— Гьа виликдай хьиз, исятдани Дагъларин уьлкведин Кьиблепата — Дербент, Кеферпатани Хасавюрт (шегьерда -192, райондин амай хуьрерани — 153) шегьерра, гьакI абурун патарив гвай чкайрани арадал атанвай гьалар иллаки къалабулух кутадайбур я. Кьилди къачуртIа, Дербентда 564 касдик ва райондин амай хуьрера 151 касдик ВИЧ квайди малум хьанва. Республикадин амай шегьеррикай рахайтIа, хаталу вирус квайбур Дагъустандин Огнида (60 кас, гъвечIи шегьер патал им лап гзаф я), Каспийскда (166), Махачкъалада (883), Буйнакскда (101), Избербашда (97), Къизилюртдани (65) ава. ИкI, эхиримжи йисара цIийиз малумарзавай дуьшуьшар къвердавай артух жезва (2015-йисуз — 200, 2016-йисуз — 212, 2017-йисуз — 238). Алай йисан алатнавай варцара ВИЧ квайбурун кьадар иллаки Избербаш шегьерда гзаф хьанва. Имни Дербентдиз мукьва хьунихъ галаз алакъалу я. Шприцар ишлемишзавай наркоманар гзаф хьун себеб яз, ана азар фад чкIана. Адан вилик пад кьун къенин юкъузни четинзава.
— Кьиблепатан Дагъустандин районра авай гьаларикай рахайтIа… — (суалдиз и районар курироватзавай Мегьамедхан Расулова жаваб гана).
— Санлай къачурла, чи республикада ВИЧ квай инсанар саки вири районра ава. Кьиблепатан Дагъустандикай рахайтIа, Дербент, Мегьарамдхуьруьн, Сулейман-Стальский, Докъузпара районра гьалар са акьван пайгарбур туш. Вирус квай ксарин кьадар къвердавай артух жезва.
Инсанар Дагъустандин кьиблепата 2005-2006-йисара иллаки гзаф азарлу хьана. А чIавуз Дербентда ва патарив гвай чкайра гьар вацра 15-20 касдик ВИЧ квайди малум жезвай. Абурун чIехи пай шприцрал алай наркоманар тир. Наркоманвал, чиркин шприц себеб яз, ВИЧ акатай ксарихъ галаз гуьгъуьнлай месин алакъаяр хьайи дуьшуьшра азар масабурукни акатна. Гьайиф хьи, и кар давам жезва.
Газетдикай менфят къачуна, заз инал ихьтин месэладикайни лугьуз кIанзава. Ахтармишунрин нетижайрал асаслу яз, ВИЧ квай гьар са касдиз духтурри лазим дарманар хъун меслятзава. Гьайиф хьи, вири азарлуйри абур хъвазвач, бязибуру са кьатIалай и кар акъвазарзава. Ибур эсиллагь рехъ гана виже къведай крар туш. Духтуррин меслятрал амал авунин нетижада ВИЧ квай инсанрин уьмуьр яргъи ийиз жезва. Ахьтин инсанрин сагъламвал, яни азар дериндиз финиз рехъ тагун чIехи пай вахтара абурулай чпелай аслу я.
Къейд ийиз кIанзава хьи, азарди инсандин иммунитетдиз чIуру таъсир тавун патал хъвазвай дарманар багьабур я, са кас патал вацра гьукуматди 80-90 агъзур манат харжзава. Абур чи центрада учётда акъвазнавай ксариз пулсуздаказ гузва. Амма хъвазвач, гадарзава…
— Мегьамедхан Расулович, ВИЧ кваз хьунин лишанар гьихьтинбур я? Шак физвай касдивай азар квани-квачни гьикI ва гьина ахтармишиз жеда?
— Сир туш, иммунодефицитдин вирусди инсандин бедендик кваз 10-12 йисузни вичикай хабар тагун мумкин я. Адан сифте лишанриз (маса азаррин лишанрай кьуна) гзафбуру фикир гузвач.
Вацралай артух вахтунда къиздирмади тади гун, гьа икьван вахтунда къен фин, беден садлагьана яхун хьун (10 ва адалай артух процентдин), гьакIни яргъалди сагъариз тежезвай стIалжем, гьамиша уьгьуь ягъун, сепсис, лимфаяр дакIун, виликдай сагълам инсан акьулдиз кьери хьун-ихьтин лишанри гьар са касдик къалабулух кутун герек я.
ВИЧ кватIа иммуноферментный анализдин куьмекдалди беденда вирусдин антителаяр аватIа чирзава. Им ахтармишзавай кьилин къайда я. И анализ республикадин медицинадин хейлин идарайра, гьа гьисабдай яз чи центрадани гуз жезва.
Гьелбетда, чIуру вирус квайди малум хьайивалди, чаз республикадин медицинадин идарайрай хабар гузва. А кас центрада учётда эцигзава, герек тир вири ахтармишунар кьиле тухузва. Абурал асаслу яз лазим куьмек, дарманар гузва.
— Жамал Мегьамедович, куь фикирдалди, гьалар хъсанвилихъ дегишариз хьун мумкин яни?
— Мумкин я. Амма агьалийрин, иллаки школайра кIелзавай аялрин, студентрин арада гъавурдик кутунин кIвалахдиз еке фикир гана кIанда. ГьикI хьи, гьалар хъсанвилихъ дегиш хьун патал ВИЧ/СПИД-дин вилик пад кьун виридалайни менфятлу серенжем я. Центрадин къуллугъчийри, и кардиз еке фикир гун яз, чирвилер гудай идарайра, зегьметчи коллективра… гуьруьшар тешкилзава, ВИЧ/СПИД-дикай суьгьбетзава. Республикадин наркологиядин, кожно-венерологический диспансеррихъ, студентрин поликлиникадихъ, наркотикрал гуьзчивалдай идарадихъ (Наркоконтроль) ва гзаф маса чкайрихъ галаз сих алакъаяр хуьзва.
Дагъларин уьлкведин халкьарин кьетIенвал ахьтинди я хьи, диде-бубайри аялрихъ галаз ВИЧ акатуникай суьгьбетар кьиле тухузвач. Азардин вилик пад кьунин серенжемрикай лугьузвач. Зи фикирдалди, ибур фикир гана кIанзавай месэлаяр я. Диде-бубайринни аялрин арада ихтибарвилин алакъаяр хьунилай уьмуьрда гзаф крар аслу жезва. И алакъа мягькемди туширла, чIуру нетижаярни арадал къвезвайди ашкара кар я.
— КIвалахда квел мад гьихьтин четинвилер гьалтзава?
— Четин месэлаяр тIимил авач. Кьилинди ВИЧ квай инсанар патал кьилдин больница тахьун я. Къенин юкъуз Кеферпатан Кавказдин гьич са республикадани ихьтин азарлуйриз стационар авач. Республикадин садакай масадак акатдай азаррин больницада ВИЧ квайбур патал кьве палата чара авунва. Им, гьелбетда, тIимил я. КIеве гьатай вахтара агьалияр республикадилай къеце патаз финиз мажбур жезва.
Идалайни гъейри, центрадин медперсонал артухарунин лазимвални ава.
Гаф кватай чкадал мадни са месэладикай рахаз кIанзава. СМИ-рикай, эфирдин вахт пулунихъ тирвиляй, иллаки телевиденидикай, чавай менфят къачуз жезвач.
— Гьуьрметлу духтурар, маналу суьгьбетдай куьн пара сагърай! Инсанрин сагъламвилин къаравулда акъвазнавай куь къуватар, Центрадин мумкинвилер — артух, азарлуйрин кьадарни тIимил хьурай!
— Сагърай! Чи мурадни гьам я.
Рагнеда Рамалданова
