Эвел — «Лезги газетдин» 2018-йисан 47-нумрада.

Сайтда: I пай.

Забит муаллим хъуьрена:

— Ша чна цекверикай фил тийин. Халкьдиз къуллугъзавай ксар ятIа, чаз сада-садакай хъелдай ихтияр авайди туш. Ягъа, са “Билдир беневша”.

Хъел хьайиди, дуст хьайиди вуж тир­тIа, зун гъавурда акьуначир. Ядул­лагь­ му­аллимди тар хурал кьуна, симер тIа­ра­марна, абурай гъамлу жуьредин ванер акъудна. Ахпа “Билдир беневшадин” авазар чкIана утагъдиз. Зун пагь атIана амай, ада тар гьакьван хъсандиз язавай. Ара гана, мад пуд жуьредин “Билдир беневша” яна. Ахпа лагьана:

— Заз и манидин кьуд хел чида. Амма вири муьжуьд хел ава.

ЦIипуд йис алатайла, 1992-йисуз, Кьасумхуьрел Агьмед муаллимдин кIва­лиз илифайла, адан къуншиди чаз кемендал муьжуьд жуьредин “Билдир бе­невша” янай. Ядуллагь муаллим гьахълу тир кьван…

Ядуллагь муаллимдин веледарни хайи чIалални макьамрал рикI алайбур я. Адан хва Тарлана алатай асирдин 90-йисара Сумгаитда “Чубарук” тIвар алай лезги­ ансамбль арадал гъанай. 1992-йисуз Баку­да Азербайжандин гьукуматдин филармониядин сегьнедал вичи теснифай манияр лагьанай ва тамашачийрин патай чIехи гьуьрмет къазанмишнай. Муькуь рухваяр — Элхан ва Жамалдинни — хайи халкьдин рекье гзаф зегьметар чIугвазвай, адан гележегдикай фикирзавай кьегьалар я.

Фагьумлу къелемэгьли

1929-йисан 15-мартдиз КцIар райондин Аваран хуьре дидедиз хьайи Ядуллагь Жамалдинан хва Шейдаева вичин сад лагьай гьикая 14 йиса авайла кхьенай. Ватандин ЧIехи дяведин йисарин вири аялриз хьиз, адазни четинвилерни дарвилер гзаф акунай. Хуьруьн маса аялрилай тафаватлу яз, ада вилералди акур вакъиайрикай къейдер ийидай. Гуьгъуьнлай абурукай  вичин эсерра менфят къачунай. Къубадин муаллимрин ин­ститутдин чIаланни литературадин фа­культет акьалтIарна, 1950-йисалай КцIарин хуьрера муаллимвал авур жегьил а чIавуз очеркар, новеллаяр, повестарни кхьиз эгечIнай. И эсеррикай са кьадарбур Дагъустандин лезги газетринни журналрин чинриз акъатнай. 1970-йисалай вичин уьмуьрдин эхирдалди КцIарин чкадин радиодин редакторвиле кIвалахай Ядуллагь муаллимдин са шу­муд ктаб Бакуда лезги чIалал чапдай­ акъатнай: “Кфилдин сес” (1964), “РикIер михьи хьайила” (1966), “Седефар алай тар” (1975), “Дагълара рагъ акьазва” (1980). КцIарин гьукуматдин лезги драмтеатрди адан машгьур “Дагълар ша­гьид я” пьеса сегьнеламишна.

Лезгийрин тIвар-ван авай зари ва алим, филологиядин илимрин доктор Гьаким Къур­бана гьам “Дуствал” журналда, гьамни Махачкъалада урус чIа­лал чапдай акъу­дай вичин “Лезгийрин милли гьикаят” ктабда Ядуллагь Шейдаеван яратмишунриз чIехи къимет ганва. Я.Шейдаев 50-60-йисара чпин гьикаяйралди, новеллайралди, повестралдини романралди лезги литература  вилик тухвай Агьед Агъаев, Искендер Къазиев, Забит Ризванов, Мурадхан Шихвердиев, Межид Гьажиев, Якьуб Яралиев, Абдулбари Магьмудов, Буба Гьажикъу­лиев, Назир Мирзоев, Расим Гьажи, Къурбан Акимов, Казим Казимов хьтин къелем­эгьлийрихъ галаз са жергеда авайди къа­лурнава. (Килиг: Акимов Къ.Х. “Лезги прозадикай къейдер”. “Дуствал” журнал, 1964, №4, ч. 142-147).

Алатай асирдин 70-йисара Я.Шейдаева чи прозадик иллаки чIехи пай кутуна. Гьавиляй Гьаким Къурбана кхьенва: “70-йисара Азербайжандин лезги хуьрерин уьмуьрдикай гьикаяяр ва повестар кхьей Ядуллагь Шейдаев чи литературада вичихъ чIехи алакьунар авай зари хьиз тестикь хьана”. (Килиг: Акимов Къ.Х. “Лезгийрин милли гьикаят” (урус чIалал). Махачкъала, 1998, ч. 27-28).

ЧIехи алакьунар авай зари хьиз тестикь хьун паталди Ядуллагь муаллимди, йиф-югъ талгьана зегьмет чIугунай. Да­мах гвачир, фагьумлу кхьираг тирвиляй цIийи эсер тамамарайла, са шумуд касдив кIе­лиз тадай. Абурун хъсан теклифрал амална, эсердин герек тир чкаяр­ цIийи кьилелай туькIуьр хъийидай. Садра­ ада вичин “Сибирви” повесть, чап тахьан­маз, завни кIелиз тунай. Ядуллагь муаллимди зал ихьтин кар ихтибар авуни зи жавабдарвал мадни артухарнай. Повест­дикай заз гзаф хуш атанай. Эсердин тема, сюжет, къаматар рикIел аламукьдайбур тир. Ина лезги къилихар ачухардай диалогар, чи тIебиат­дин иервал къалурдай кутугай пейзажарни авай. Са кар зи рикIе авайвал тушир: акьуллу ва мер­гьяматлу кас тир Гьажи Нуь­зуьран къамат бегьемдиз ачухариз хьанвачир. Абулан, Гуьлбе­гьеран, “ПиспIи Хидиран” образрин умуми­ фонда ам са кьадар за­йиф тир. Бес вучда? За Ядуллагь муаллимдиз жуван фи­кир лагьа­най:­

— Хуьруьнбуру чпин арада кавха Къафараз “чIуру гьажи” лугьузватIа, кьвед ла­­гьайди кьисасчивилин гьиссеривай яр­гъаз хьун герек я. Гьавиляй ам эвел­дай­ мергьяматлу кас тирди къалурна кIан­за­ва.

Ядуллагь муаллим зи теклифдихъ га­лаз рази хьана. ТуькIуьр хъувур вариантда Гьажи Нуьзуьран образ ачухардай цIийи эпизодар гьатна. Месела, вичин душман тир Абул Сибирдай хтанва лагьайла, ам, къапарай акъатна, аси жез­­вач. Акси яз, гьар са куьникай сабур­лудаказ фикир ийиз эгечIзава: “Абул Сибирдиз суьргуьн авунвайтIани, Гьажи Нуьзуьран гиман адал физвачир. “Ваъ, Гьажи, сабурлу хьухь. Гьахъсуз ивидин къан жуван хиве твамир, — фикир хъувуна­ ада, — каркачи Асваран хцикай са чIавуз­ни ваз душман жедайди туш”.

Маса эпизод: “ПиспIи Хидира” “Гьажидин душмандикай заз дуст жедани?” лагьайла, Гьажи Нуьзуьра кьил юзурна, сабурлу ванцелди лугьузва:

“- Душман ятIани, къе ам хуьруьз хтанвай мугьман я. РакIарал атай душманни жу­ванди хьиз кьабулна, адаз гьуьр­мет авун бубайрилай чаз амай хъсан адет я. Сад­ни…, — Гьажи Нуьзуьр инихъ-анихъ ки­­лиг­на, — садни, чан рухваяр, ам квехъ галаз­ ваъ, Гьажидихъ галаз душман тир. Ги­ла ам вичин жаза чIугуна хтанва. Куьне адан гьал-агьвалдикай хабар кьун герек я”.

Ихьтин гьерекатри ва гафари, мергьяматлу кас хьиз, Гьажи Нуьзуьран къамат мадни бегьемди хьуниз куьмек гана.

1980-йисуз Бакуда чапдай акъудай “Дагълара рагъ акьазва” ктабдикай лу­гьун­. Гьа и тIвар алаз ктабда гьатнавай повестдиз Ядуллагь муаллимдин шагь эсер лугьуз жеда. Ам вири патарихъай хъсанди я: вичин темадалди, образрин битаввилелди, милли тIебиатдин шикилар хьуналди, вакъиаяр ачухаруналди, гьатта тешпигьрал ва гекъигунрал гьалтайлани. Ктаб чапдай акъатдалди Ядуллагь муаллимди ам кIелна, жуван фикирар кхьин патал зав вуганай. Эсердикай гзафни-гзаф хуш атана лугьуз, вижевай къейдер авунай за. Гуьгъуьнлай филоло­гиядин илимрин доктор Гьаким Къурбана и эсердин тарифарнай. Чи машгьур шаир Забит Ризванова лагьанай: “Ядуллагь Шейдаеван эсерра хайи чилин рангар, гьава, рекIв ава. Советрин девирдин хъсан терефарни татугайвилер чирун па­тал Ядуллагьан эсерриз вил вегьин бес я”.

Маса кас тиртIа, фадлай тIвар акъат­навай къелемэгьлиди вичин эсер жегьил­ шаирдив кIелиз тадачир, я ада лагьай теклифар ва татугайвилерни кваз кьада­чир. Амма Ядуллагь муаллим гьар гафу­нин къадир чидай, жегьилрал ихтибардай, гзаф фагьумлу кас тир. Гьа икI ам акьуллу женгчи хьизни зи рикIел алама.

Муьзеффер Меликмамедов

( КьатI ама )