Чи фикир «капитал» гафуни артух желбзава. Философиядин словарра ам хсусиятчиди вичи харжзавай пулдал алава пул — къазанжи (хийир) вахчун тирди къейднава.

Амма чи обществодин вини мертебайрани “инсанвилин капиталдикай” пара рахазва. Ам арадал гъун, хуьн, ви­ликди тухун государстводин стратегиядин (мукь­­вал­ ва яргъал вахтарин) кьилин метлебрикай сад яз гьисабзава. “Инсанвилин капитал” гьихьтин пул, девлет ятIа?.. Дуьнья­дал инсандилай еке девлет авач лугьузва. Вири девлетар адан акьулдин, чирвилерин, алакьунрин, къуватдин нетижаяр яз гьисабзава. Бес чак, чи обществодик куь къалабулух кутазва? Инсан ва адан мумкинвилер (капитал) зайиф хьанвани?.. Я тахьайтIа, маса къурхуяр арадал атанвани? Акьулбалугъвал квахьзавани?..

Аквар гьаларай, инсандин гьар са девлетдикай инсанвилинди жезвач. Вучиз?. Жаваб винел алай хьиз я: инсандиз къуллугъ тийизвайдакай, иллаки адаз акси акъвазарнавайбурукай (яракьрикай, дарман­рикай, суьрсетрикай, материалрикай ва икI мадни) инсанвилинди хьун мумкин яни? ­Инсан хуьзвай девлет, заз чиз, инсанви­линди я.

Гьавиляй “инсанвилин капиталдикай” рахадайла, чун гьакъикъатдин гзаф терефриз дикъет, къимет гуниз мажбур жезва. Месела, лап и мукьвара Махачкъалада “Инсанвилин капитал” темадай эвер гайи Стратегиядин сессиядални образованидин, культурадин, диндин, милли политикадин, социаль­ный рекьяй хуьнин, кIвалахдалди таъминарунин — куьрелди, инсан инсан хьиз тербияламишунин, хуьнин, виликди тухунин асул месэлаяр веревирднавай.

Аквазвайвал, “Инсанвилин капитал” ибарадин мана гзаф гегьенш ва муракаб я.

1. Образование галачиз инсан виликди фидач. Амма образование фалужди ягъайди ятIа?.. Уьмуьрдай аквазвайвал, эхиримжи йисарин реформайри чаз чидай гьам школа, гьам адан мягькем къурулушарни дибдай чукIурна. Са мисал: саки  20-30 йисуз чи милли мектебрихъ программаяр хьайила,  учебникар хьайила, программаяр хьанач. Гьазурзавай муаллимрин дережани масад я. Гуманитарный, яни инсанвилиз къуллугъзавай илимар-эдебият, меденият, тарих, адетар чирзавай тегьер марифат, ахлакь, ватандашвилин руьгь арадал гъунивай хейлин яргъа хьанва. Вагьшивал, къайгъусузвал, инсандиз къаст авунин, ам виляй вегьинин, гъвечIи-чIехивилин адетар кваз такьунин гьиссер, фикирар гзаф хьанва. Хизанар чкIизва…

2. Школадихъ, вуздихъ галаз клубринни библиотекайрин, музейрин, театррин, кинодин залрин, маса идарайрин, къурулушрин кIва­лах сих алакъада хьун лазим тир. Амма гилан аямда абур вири кьилдин ксарин хсусиятдиз элкъуьрнава. Абурукай гзафбурукайни йифен клубарни духанар, бедендалди алвердай чкаяр, сирлу базарар — хсусиятчидиз кьуш гъизвайбур хьанва.

3. Культурадин кIвалах, чаз аквазвайвал, пара чкайра мискIинринни медресайрин, са гьихьтин ятIа сектайрин ихтиярда тунва. Динди инсандин намусдиз, ахлакьдиз, вичи-вич кьиле тухунин крариз хъсан патахъай таъсирун лазим тир. Амма… АкьалтIай вагьшивал, терроризм, миллетбазвал, сада-сад иливар тавун хьтин гьалар артух хьана.

Чун чи милли гзаф ивирривай-чIалавай, литературадивай, газетривайни журналривай, гьакъикъи искусстводивай, театрдивай къвердавай яргъа жезва. Жегьил несилриз хайи чIал ва а чIалал кхьенвай затIар кIелиз чизмач. Кхьинрикай чун рахазвач. Халкьдин манийрал, авазрал, махарал, кьуьлерал гьейранвал, ашукьвал авун аквазвач. Тербиядин саки вири такьатар ва идараяр телевидениди, интернетди къакъудзава. Анрай вуч къа­лур­заватIа, гьикI рахазватIа, чун шагьидар я. Чарчин газетни ктаб интернетди бажагьат эвезда. Амма гьа кар вилик кутазва…

4. Миллетрин алакъаярни къвердавай квахьзава. Чаз гьи халкьдихъ, чи республика къачуртIани, гьихьтин бажарагъар (шаирар, артистар, художникар) аватIа чизмач. Хъфизмач сад-садан межлисриз…

Республикадин, государстводин дережада чиновникри чи руьгьдин къуватар “жуванбурузни” “патанбуруз” элкъуьрнава. Садбуруз гьасятда еке тIварар, такьатар, гьуьрметар — вири жагъида. Масабуруз?.. ИкI милли­ ­алакъаяр бажагьат мягькем жеда, вилик­ди­ фи­да. Амма чи хьтин государствода а ала­къай­рилай гзаф крар, гьа жергедай яз “инсанвилин капитални” аслу тирди рикIел хуьн кутугнава.

5. Социальный рекьяй хуьн “инсанвилин капиталда” лап кьилинди хьиз я заз. Сифтени-сифте чи аялрин ва яшлубурун сагъламвилин гьалди, азарханайрин, поликлиникайрин, аптекайрин, сагъламвал мягькемардай чкайрин кIвалах хсусиятчийрин гъиле туни чи гзаф къулайвилерилай, мумкинвилерилай цIар чIугунвайди садазни сир туш. Пул таган­маз, хъсан мед къуллугъ ба­жа­гьат агакьда. Пул авачир факъирри вуч авурай?..

Социальный амай къуллугъар (кьезилвилер, пособияр, гелкъуьнар ва икI мадни) къвердавай хкаж жезвай къиметри тахьай мисалзавайдини сир туш. Пенсия виш манат­дин артухарзава лугьунни, базарда къиметар 2-3 къат хкажзава. Пулни къуватдай аватзава… И чIавуз коммунальный къуллугърай буржара гьатай факъиррал “коллекторар”  лугьудай къачагъар гьалдарзава, парабур чандивай жезва…(?)

6. “Инсанвилин капитал”, къуватлу экономика, гьар сада вичиз кIани чкадал, кутугай мажиб къачуз, кIвалахдалди таъминвал галачиз, бажагьат виликди фида. Амма кIва­лахдалди таъминвал чина неинки пешекарвал авачирбуруз, гьакI, образование къачуна, дипломар гваз къекъвезвайбурузни жа­гъин тийир “емиш” хьиз я. Зегьметдиз къабил­ вишералди жегьилар чинай масанриз финин асул себеб гьам я. Образование, экономика, маса хилер пландик кутун, пландин бинедаллаз жегьилриз пешекарвал гун, ахпа абур кIвалахралди таъминарун чи либералри “инсандин ихтиярриз акси” кар я лугьузва.

Зурба карханаяр, мяденар, ГЭС-ар, рекьер, аэропортар, гьуьлер — вири кьилдин кса­рин — олигархрин хсусият хьанва. “Инсанвилин капитал” патал кепекар харжун а “хсусиятчийрин” хушунилай аслу я.

Капиталистди, вичиз хийир авачиз, кепекар садрани харж тийидайдини чир хьанай­тIа, белки, чи хъсан ниятар, къастар фад кьилиз акъатдай. “Инсанвилин капитал” хуьдай маса рекьер, спонсорар жагъурдай…

Чина “инсанвилин капиталдиз” къуллугъзавай тегьер и мукьвара Санкт-Петербургда  кьиле фейи сагъламвал хуьнин месэлайриз талукьарнавай совещанидални хъсандиз раижна. Махсус къуллугъар къаришмиш хьайила, винел акъатайвал, ина тек са аптекада хсуси нефсинихъ ялзавай ксари 300 миллион манатдин къимет авай лап герек дарманар, маса тагана, яни чпиз кIани къиметдай гуз тахьана, вахт алудна, чIурнава. Гьа са вахтунда маса регионра а дарманар (набат азардиз аксибур) жагъин тийиз, цIуд­ралди инсанар гьелек жезвайдакай, рекьизвайдикай лугьузвай. Президентди ихьтин акьалтIай чIуру крариз кутугай къимет гана. Амма виринрив гьамиша президент агакь­дани?..

Мердали Жалилов