ЦIи чIехи шаир ва ашукь вичин вахтунда ханаринни беглерин аксина халкь бунтариз къарагъариз алакьай женгчидин — “бунтчидин” 250 йис тамам жезва.
Юбилей, шак алачиз, чIехиди я. Амма гьикI кьиле тухудатIа, гьайиф, гьеле малум туш. Кхьинар, (гьелелиг са “Лезги газетда”) рахунар хейлин мярекатрал кьиле физва. Хейлин хъсан крар авун герек тирди рикIел гъизва. Харжияр ни ийидатIа лугьузвач.
Амма девир “базардинди” я. Пул гвачиз са затIни къачуз, са карни туькIуьриз тежерди виридаз чизва.
Зи ихтилат шаирдин вилик чи “буржарикай” (за тахминан икI лугьузва) физва. Ихтилат вични цIийиди туш. РикIел 2004-йисан гатуз (26-июндиз) Кьурагь райондин Кьуьчхуьррин хуьре шаирдин юбилейдиз бахшна кьиле фейи межлис хквезва. А межлис тешкилиз, за гилани фагьумзавайвал, ирид йис кьиле фенай. 230 йисан юбилей ирид йисалай — 2004-йисуз тухванай. И кар а межлисдал рахай вирибуру къейднай. Шаирдин вилик чи къенин несилрин хиве еке “буржар” амайди, абур кьилиз акъудун герек тирди парабуру лагьанай.
Гзаф крар ваъ, за а чIавуз кхьей макъаладай (репортаждай) сад-кьве келима инал рикIел хкиз кIанзава. А мярекатдал сад-садан гуьгъуьналлаз 20-дав агакьна векилар раханай. А чIаван райондин администрациядин кьил С.Гь.Гамидовалай, хуьруьн администрациядин кьил Х.С.Исрафиловалай гатIунна, кьуьчхуьрви яшлу дишегьли Серфинат Мамедовадилай хкечIна. Вирибурун фикир сад тир: дуьньядиз Саид хьтин шаир гайи ватан садрани баят жедач…
А чIавуз зани гьакI фикирнай. ГьикI хьи, а юкъуз тарихда сифте яз Кьуьчхуьррин кIаник, Барзадилай эвичIна хуьруьз элячIзавай вацIал бетондикайни ракьукай эцигнавай, вичелай залан машинривайни физ жедай чархунин муьгъ ишлемишиз вахканай. Ам эцигай “Альянс” ООО-дин коллективдиз и мярекатдиз хтай вирибуру чухсагъул лагьанай.
А чIавуз хуьре 10-15 кIвале хизанар яшамиш жезмай, гурмагърай гум ахкъатзамай, хуьре сифтегьан школа кардик кумай. Зи рикIелай а школада аялриз тарсар гузвай муаллим-тарихчи Нажмудин Рамазанова (рагьметрай вичиз, и мукьвара амни агъа дуьньядиз куьч хъхьана) авур таъсирлу рахунарни алатзавач. Кьуьчхуьра са вахтара 400-далай виниз кIвалер авай. Инай Ватандин ЧIехи дяведиз 300-далай виниз кьегьалар фена, 140 кас элкъвена хтаначир…
Амма а чIавуз хуьр чкIанвачир. Ана лап эхиримжи йисаралди Кьуьчхуьр Саидан тIварунихъ галай колхоз кардик кумай. Вичини гьам дагъда, гьам аранда (Мегьарамдхуьруьн райондин) чилерикай менфят хкудзавай, майишат кьиле тухузвай.
Шаирдин тIвар алай колхоз “перестройкадин” кьуьруькри тармарна.
Яшлу муаллимди лагьай мад са келимади зак къалабулух кутазва. Ада лагьанай: “Кьуьчхуьра Ашукь Саидан кIвалин кIалубар ама, анаг тайиндиз чида. Амма сур алай чка жагъур хъувуна, анал гуьмбет эцигун чарасуз я… “
Мярекатдал и кар кьилиз акъудун ва 240 йисан юбилей шаирдин памятникар Куьгьне Кьуьчхуьра, Кьурагьа, Бугъдатепеда ачухуналди къейд авун хиве кьунай. Бугъдатепеда, хъсан-пис, чIехи шаирдиз памятник ачухна.
Амма адан хайи муг?..
И макъала кхьиниз зун мажбурайди чи газетдин политикадин отделдин редактор, публицист ва писатель, кьуьчхуьрвийрин езне, чIехи классикдин ирс кIватI хъувунин ва майдандиз ахкъудунин къайгъуйрик квай Нариман Ибрагьимова, Кьуьчхуьр Саидан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай туькIуьрна, 2012-йисуз “Мавел” чапханада акъуднавай “Эй, инсанар!” тIвар алай ктабда ганвай “Халкьдин руьгьдин къелейрикай сад” макъалада (ам гъилевай йисуз, са кьадар дегишвилер кухтуна, чи газетдин 26, 27-нумрайрани чапнава) гьатнавай ихьтин келима я: “Къе шаирдин хуьрел “харапIа” лугьур тIвар акьалтнава…” (“Эй, инсанар!” ктабдин 21-чин).
Вучиз икI хьанатIа, себебар гзаф я. За абур гьисабзавач. РикIиз тIал акъудзавайди “Шаирдин хуьрел“ харапIа” тIвар акьалтнава” келима я.
Куьне лугьуда: шаир гьинай? ХарапIа гьинай? И суалри зун шаирдин вичин ирсина къекъуьрна. Яраб ада гьикI фикирзавайтIа вичин хуьруьн гележегдикай? Ада вичин хуьруьн уьруьшар, хуьруьнвийрин гьал-агьвал, азадвал хуьн патал чандилай гъил къачуна. Хандин вилик лукIвалнач! КичIе хьанач!.. Вилер акъудайлани ада вичиз “Аквазва!” лагьана жаваб ганай. XVIII асирдин феодалрин девирда Сурхай (Мурсал) хан хьтин башибузукь зулумкаррикай хуьз алакьай хуьр къе амач?..
Бес чи хиве буржияр амачирни ахьтин шаир гайи хуьр хуьн паталди? И суал сифте нубатда кьуьчхуьрвийрин чпин вилик акъваззава, ахпани вири лезгийрин.
Чахъ харапIайриз элкъвенвай хуьрер садни кьвед авач. Чебни дявейринни мусибатрин нетижада ваъ, са бязи чпин къуллугъар, тIварар, шабагьар патал акьалтIай чIуру сиясатрин терефдарар хьайи тапан патриотрин гьерекатрин нетижада. МасакIа лугьуз жедач.
За дагъдани, арандани, чпин мумкинвилер квадар тавуна, хуьрер хуьз алахънавай вири лезгийриз сагърай лугьузва. Сифте нубатда, къурушвийриз!
Заз Муграгъ Къемер, Муграгъ Мардали, Шихнесир ва Жамидин хьтин шаирар гайи жуван хуьр чукIуникайни къурху ава. Ана къулайвилер тунал, цIийи рекьер туькIуьрунал желб хьанвай жегьилар ава лагьайла, руьгь цаварив агакьзава!
Заз Магьарам-эфенди, Алирза Саидов хьтин зурба арифдарар гайи Къутунхъарин хуьр квахьунихъай ки-чIезва.
Аллагьдиз шукур, Эминан тIвар дагъвияр цIийиз эвичIнавай хуьрел хтана! Заз Филеринни Гъепцегьрин, Гъугъванрин ва маса хуьрер Кетин дагъдин ценеривни арадал хканайтIа кIанзавай. Ахьтин ниятар авайдини заз чида. Це ман мумкинвал, куьмекар!..
Ша чун Кьуьчхуьррин куьгьне хуьрел хквен. Шаир вич хайи макандал лугьуз тежер кьван бенд тир. Вич залум ханди вилерикай магьрумайлани ада ватандин мензераяр акуникай ялварзава:
Аквазвач заз кьакьан синер,
Зунжурар хьиз, цIиргъер-цIиргъер,
Акьал хьана лекьрен вилер,
Кетин дагъ гур аквазвач заз.
РикI алай шив цавай фидай,
Дустарикай хабар гъидай,
Барзадик квай никIер гуьдай
Эллерин зур аквазвач заз…
(ТIвар кьунвай ктабдин 71-чин)
Маса шиир кIелин:
Варлу яз багъ, гьатна заз вуч?
Саидан пай — гужарин гуж,
Азаррин цIиргъ — кьисметдин луж,
Филисдин* яд ширин я заз.
(ТIвар кьунвай ктабдин 76-чин)
*Филис — хуьруьн булах я.
Мад са шиирдал вил вегьин:
Хъфимир вун, туна ялгъуз зун хуьре,
ИчIи мийир зи къавун муг квай чIере,
Сузадик кваз зун накъвар авай вире,
Минет я ваз, акъваз чина, чубарук…
(Гьа ктабдин 81-чин)
Зун мад къекъвезвач. Инал гъанвай мисалрайни шаирдиз вичин хуьр, мулк хуьн гьихьтин зулуматдай акъвазнатIа аквазва. Хуьр квахьуникай гьич фикирни ийизвачир.
Амма хъфимир лугьуз чубарукдиз ийизвай минет заз гилан кьуьчхуьрвийриз, хуьрер таз яргъариз катзавай вири дагъвийриз ийизвай гьарай-агьузар хьиз я.
Къе Барзадик никIер ни гуьзва?
Филис булахдин яд ни хъвазва?..
Къе шаирдин ватандал чан хкуникай, адаз гуьмбетар эцигуникай, гьакI хейлин маса (чпикай яргъал йисара рахаз, кьилиз акъудиз викIегьвал, садвал къалур тийизвай) крар кьилиз акъудуникай чи са бязи гьакимри, крар чпелай аслубуру, аслу туширбуруни лугьузвай гафар ван хьайила, зи рикIел къенин йикъарин камаллу шаир Майрудин Бабаханован “Саидан суд” шиир (гьамни инал тIвар кьунвай ктабда ава. 113-115-чинар) къвезва. Ам кьве паюникай ибарат я. Вагьши хандилай кьисас вахчуз кIанз жегьилрин дестеяр майдандиз экъечIайла, са десте агъсакъалри абур бушарзава, рекьивай акъвазарзава.
— Чилерал — куьн, цава — Аллагь!
Чна кIан-пун фагьумна.
ЧIехи хуьр я хандин Кьурагь,
Къачуз жедач гьужумна.
БалкIанралла куьн акьахна,
Тахтайраллаз хкида.
Яд бес жедач чи булахра
Куь мейитар чуьхуьдай…
Кьисас вахчуникай, шаирдин тереф, адан рехъ хуьникай ерли фикирзавач.
Са кьадар вахтар алатайла, и десте гуя Саидакай хабар кьаз къведа.
КичIез-регъуьз чIехи десте
Адан патав агатна:
— Гьайиф, гьайиф, вун жез хесте,
А кицIел вун гьикI гьалтнай?
ЧIугваз хьана мад язухар,
Хиве кьазвай куьмекар.
— Кьежирмир кван куь яйлухар,
Мецер мийир гьелекар.
КIанзавачир артух рахаз,
Вучда, куьне мажбурна.
Квез чухсагъул, куьне яргъаз
Кьуьчхуьррин хуьр машгьурна…
Шаир Саидан мецелай а вахтара лагьанвай келимайри къе хьиз ванзавачни? Яраб, чидай жал шаирдиз вичин муг кас амачиз чкIидайди?
Им бес кьилерив ван ийиз тазвай зенд тушни? Чи хиве шаирдин вилик тамамарна кIанзавай “буржарикай” масакIа гьикI рахада?
Са умуд ава: шаирдин юбилей цIи виликанбурулай гурлудаказ, гужлудаказ тухуда. РикIел аламукьдай гзаф крарик кьил кутада…
Мердали Жалилов
