Чи умуми кIвал — планета Чи умуми кIвал — планета Чилин шар. Иллаки эхи- римжи виш йисара инсанри адан девлетар, ресурсар ишлемшун патал ажайиб гзаф саягъар, рекьер ишлемишиз хьана. Идакди Чилин шар, гьелбетда, я еке хьанач, я гъвечIи, жувавай жуван кьилелай хкадариз жедач лугьудайвал, Чиливай вуч гуз жедатIа, гьадалай артух адавай чавай, вуч авуртIани, къачуз алакьдач. Чилизни вичин сергьятар, мумкинвилерин кьадар ава эхир. Тарихдин ктабра кхьенвайвал, Чилел инсанар тахминан 500 агъзур йис идалай вилик пайда хьана. А чIавуз чи планетадин яшар 4,5 миллиард йис тир лугьуда. Гъуьрч авунални тамун, чIурун яр-емиш кIватIунал машгъул сифте инсанар планетадин жуьреба-жуьре чкайриз гьарниз чкIизвай ва чпиз ем патал еке гьайванар, къушарни кьаз, рекьиз хьана. Яваш-яваш инсан хуьруьн майишатдал машгъул жез эгечIна (11-8 агъзур йис идалай вилик РагъэкъечIдай патан Азияда, Средиземноморьеда, Мексикада, Перуда ва маса чкайрани). А чIавуз Чилел яшамиш жезвайбурун кьадар вири вад миллиондилай гзаф тушир лугьуда. Инсанрин кьадар къвердавай гзаф хьурдавай, гьелбетда, тамар никIериз, кIвалин гьайванар хуьдай чIурариз элкъуьриз, тамар, гьакI чан алай алемдин гзаф жуьреяр (гьайванар, къушар), чилин винел къат терг ийиз башламишна. ИкI, инсанди тамариз, вич элкъуьрна кьунвай тIебиатдиз ахьтин зиян гана хьи, гзаф биожуьреяр терг хьана. И кар гилани йигиндаказ давам жезва. Чилел зурба къуват, агъа инсан я. Экология барбатIунай еке жавабдарвални гьадан хиве ава. Тажубарзавайди а кар я хьи, са кьадар крар, серенжемар гъиле кьунватIани, экология, биожуьреба-жуьрвал, санлай чи планета хуьн патал дуьньядин уьлквейри, халкьари чпин къуватар, гьерекатар, мумкинвилер тамамвилелди гилалдини гьеле саднавач. Месела, бязи уьлквейра, чкайра пIапIрус чIугунихъ, пиянискавилихъ, наркоманиядихъ, терроризмдихъ (ва икI мад) галаз женг чIугвадай йикъар тайинарнава, малумарнава. Хъсан кар я, гьелбетда. Гьа идахъ галаз сад хьиз “Шегьеррин винел гьава михьиз хуьдай”, “Заводрин гурмагъдай гум акъадар тийидай” ва маса виридуьньядин йикъарни малумарайтIа, мадни хъсан тушни?! Санайидин гзаф карханаяр авай хейлин шегьеррин агьалийривай нефес къачуз жезмач хьи!.. Гила къвен чун чи Дагъустандал. Дагъларин уьлкве. Ам Кеферпатан Кавказдин республикайрикай виридалайни екеди я (“Даниядилайни. Бельгияни Израиль санал эцигайтIа, гьабурулайни еке я”, — лугьузва бязи чешмейра). Россиядин виридалайни кьиблепата авай, гзаф миллетрин векилар дуствилелди, сад ва тупламиш яз яшамиш жезвай, виликди физвай, халкьарин, бубайрин хъсан адетар хуьзвай ва артмишзавай, къадим тарих, гуьзел тIебиат авай надир республика. Адаз “тIебиатдин музей” гьавайда лугьузвач. Дугъриданни, ина къекъвейтIа, адан мулкариз вил вегьейтIа, уьлкведин, региондин географический вири зонайра сиягьат авур хьиз жеда — са артух гегьеншди тушир мулкуна ваз климатдин жуьреба-жуьре гзаф зулар, гьуьл, вацIар, гьуьлуьк какахьзавай чкайрин экосистемаяр, къумадин дагъ Сарыкъум, тамарин зонаяр, Самурдин тамун субтропикар, дуьзен чуьллер, никIер, багълар, уьзуьмлухар, дагъларин ценер, кукIушар живеди кьунвай такабурлу дагълар, ядай векьин, яйлахрин гуьзел майданар, къайи абукевсер булахар, зарбдиз гьуьлуьхъди гьерекатзавай вацIар — килигдай кьве вил кIанда. Экокъурулушрин ихьтин жуьреба-жуьрвал мад гьич са региондизни хас туш лагьайтIа, зун ягъалмиш жедач. Гьавиляй, гьикьван вил экъуьрайтIани, виш километрийриз сиягьат авуртIани, килигайла, анжах са кьуру цав аквадай чкайрай атай мугьманри, и кьетIенвал, надирвал (яни жуьреба-жуьрвал, гуьрчегвал) акурла, гьейранвал авун, бязибуру шиирарни бахш авун дуьшуьшдин кар туш. Ихьтин женнетдин юкь хьтин надир чка, чи умуми кIвал, завалрикай къадирлудаказ хвена, гележегдин несилрални мадни къулайди, аваданламишнавайди яз агакьарун чи виридан везифайрик акатзава. Алай девирда экологиядин гьихьтин месэлаяр акъвазнава чи республикадин вилик? Абурун кьадар, гьелбетда, гзаф я, амма кар алайбурукай яз къейд ийиз жеда: Каспий гьуьлуьн, Самур вацIун ва Самурдин тамун, гьава, ятар — михьиз, биожуьреба-жуьрвал, дагълар хуьнин ва виликди тухунин, экообразование гун, гъавурдик кутун, тIебиат хуьнин рекьяй общественный гьерекат гегьеншарун ва икI мад. Ибурукай виридакай кьилди-кьилди рахадай мумкинвал авач, я за жуван вилик ихьтин везифа эцигни ийизвач, амма чка-чкада чир хьана кIанда хьи, экология чIур хьуни, тIебиатдик вагьшивилелди хкуькьуни, адаз хасаратвал авуни инсанрин сагъламвилиз таъсирзава, начагъбурун (иллаки аялар) кьадар къвердавай гзаф хьунал, яшайишни пис хьунал гъизва. Чна незвай шейэр, хъвазвай яд, нефес чIугвазвай гьава михьи яни?! ЦIининди тIебиат хуьнинди хьунихъ галаз сад хьиз, Каспийдин йисни яз малумарун дуь-шуьшдин кар туш. Къадим заманайра адал Хвалынское, Гирканское тIварар хьана. Тарихчи Расул Мегьамедова ва масабуру гилан тIвар и гьуьлуьн къерехра яшамиш жезвай къадим лезги халкьди гайиди тестикьарна. Гьуьлуьн майданди 3,6 миллион кв.км. кьазва. Адан цин дережа датIана дегиш жезва — гагь агъуз аватзава, гагь хкаж жезва. И кар регионда гьавадин шартIарихъ ва Чилин шардин къенепатан юзунин гьерекатрихъ галаз алакъалу хьун мумкин яз гьисабзава. Ина къиметлу балугърин гзаф жуьреяр ава. Абурукай гзафбур куьр элягъун патал вацIарай винелди михьи цериз хкаж жезва. Гьуьлуьн къерехра, заливра жуьреба-жуьре гзаф къушар жеда. Ина цин дережа хкаж хьуни зиянарни гузва. Бязи чкайра къерех мягькемарун, дамбаяр ягъун патал са кьадар кIвалахарни гъиле кьунай. Амма гужлу лепейри абур тахьай мисална. Каспий гьуьл чиркинарунин вилик пад кьунин месэлани хцидаказ вилик акъвазнаваз хейлин йисар я. Гена шад жедай кар ам я хьи, гьуьл, къерехар чиркин хьуникай хуьн патал Избербаш шегьерда цIи чиркин ятар михьдай имаратар (сооружения) ишлемишиз вахкудайвал я. Абурухъ суткада 17 агъзур кубометр ятар ахъайдай гужлувал жеда. Гьелелиг кIвалахрин 95% акьалтIарнава. Ихьтин серенжемар Каспийдин къерехра авай гьам чи, гьамни маса уьлквейрин шегьеррини кьилиз акъудайтIа, лап хъсан кар жеда. Балугърин кьадар, жуьреярни къвердавай тIимил жезва, вагьшивилелди тергзава. Гьикьван кьетIи серенжемар кьабулзава лугьузватIани, браконьеррин вилик пад кьаз жезвач, абуру гузвай зиян лап екеди яз амукьзава. Каспий гьуьлуьн экологиядин месэлаяр дуьздаказ гьялун патал адан къерехра авай вири государствойрин къуватар сад авун, абуру санал кIвалахун гзаф важиблу я. Къуй Каспийдай къизил балугъ, багълара билбил, Шалбуздинни Базардуьзуьдин такабурлу кукIушрал живедин бармакар садрани кими тахьурай! И кар чалай, инсанрилай, аслу я.
( КьатI ама )
Ш.Шихмурадов
