Тарихда гьатнавайвал, ХVIII асирдин кьвед лагьай паюна РагъэкъечIдай патан уьлквейрихъ галаз кьиле тухузвай Россиядин къецепатан политикадин кьилин везифаяр ЧIулав гьуьлуьхъ физвай рекьер патал женгер тухун, Крымдин ханлухдин гьужумрикай кьиблепатан сергьятар хуьн, Османрин империядин чилер артухариз алахънавай чапхунчийрихъ галаз дяве тухун тир. Урус командиррин, аскеррин къагьриманвал, яракьдин, алакьунрин артуханвилер къалурзавай женгер тарихда гзаф хьана. П.Румянцеван гъилик кваз Ларга вацIал 1770-йисан 18-июлдиз урусринни туьркверин арада кьиле фейи женгерни ихьтинбурук акатзава.

247 йис идалай вилик 18-июлдиз Ларга вацIал генерал-аншеф Петр Румянцеван регьбервилик кваз урусрин армиядин ва Крымдин хан Каплан-Гиреян гъилик квай кьушунрин арада женгер кьиле фена. 1768-йисуз Австриядини Францияди Туьркия Россиядал гьалдарун патал гзаф чалишмишвилер авуна. Нетижада арадал атай женгерин себебни Россияди туьрквери эцигай истемишунар кьилиз акъуд тавун тир. Туьркияди Польшада авай урусрин кьушунар акъудун истемишзавай.
Лагьана кIанда, гьакъикъатда, туьркверин кьушунар дяведиз гьазур туширвиляй, женгер 1769-йисуз башламишна. Дяведин гьерекатар Россияди гъалибвал къазанмишуналди, акьалтIарна. Урусрин кьушунри Хотин ва Яссы кьуна, сакIани тахьай туьркверин кьушунри Дунай вацI галай патахъ кьулухъди чIугуна.
Россиядин императрица II Екатеринади, князь А.Голицына оборонадин рекьяй тухузвай гьерекатрал рази тахьана, урусрин кьилин армиядин регьбервиле генерал П.Румянцев эцигна. П.Румянцева, кьушунрин къуватар, суьрсет зайиф хьунизни килиг тавуна, гьужумдин гьерекатар кьиле тухун кьетIна. Ада Валахия ва Молдавия туьркверикай михьун, Османрин кьилин армиядиз Дунай вацIалай элячIуниз манийвал авун планламишнавай.
Петр Александрович Румянцев тарихда виридалайни хъсан полководецрикай сад яз машгьур хьана. Ада дяведин гьужумдин стратегия ва тактика дегишарна. Ам душмандал садлагьана гьужум авунин ва пияда кьушунри яракь ишлемишунин терефдар тир. П.Румянцеваз офицерринни аскеррин арада еке гьуьрмет авай.
Душмандин жергеяр къалин тир. Татаррин 80 агъзур атлу Кишиневдин патарив кIватI хьанвай. Османрин султанди вичин кьушунрихъ женгера агалкьунар тахьуниз килигна, везирдин чкадал Халил-Паша ва Крымдин хан Девлет-Гиреян чкадал Каплан-Гирей эцигнай.
Туьркверин командование Дунай вацIалай элячIдай чка ийиз алахъна, амма и кар кьилиз акъатнач. Каплан-Гирея Прут вацIалай элячIиз чалишмишвална, амма Штофельндин корпусди адан кьушун ахъайнач.
П.Румянцеван къуватар генералар тир Бауран ва Репнинан кьве корпусдикай, пуд дивизиядикай ибарат тир. Урусрин армиядин кьушунрин кьадар 30-31 агъзур аскердикай ва армиядин жергейра къуллугъ тийизвай 5 агъзур касдикай ибарат тир, абуруз акси яз татаррин 70 агъзур ва туьркверин 80 агъзур касди женгера иштиракзавай.
Татарарни туьрквер Молдавиядин сераскир Абды-пашадин гъилик экечIна, абурун къуватар генани артух хьана. Туьркверинни татаррин армия Ларга вацIун патав кIватI хьана.
Женгера жуьрэтлувал, викIегьвилер къалурай урусрин армияди гъалибвал къазанмишна. Нетижада, урусрин арада женгера хирер ва телеф хьайибур санлай 91 кас хьана.
1774-йисуз дяве Кучук-Кайнарджидин ислягьвилин икьрар кутIунуналди акьалтIарна. Икьрардин бинедаллаз Крымдин ханлухди Туьркиядилай аслу туширвал къазанмишна ва гьакъикъатда Россиядик акатна. Гьа икI Азов шегьер, Керчь, Еникал (Крым) къелеяр, Кинбурн къеле, ГъвечIи ва ЧIехи Кабарда гьамишалугъ яз Россиядин мулкуник акатна.