Гьар са халкьдин ирсина ахьтин зурба эсерар жеда хьи, абуру вири девирра чпел дикъет желбда. Яргъалди амукьунивай мадни туьнт ва тIямлу жедай чехир хьиз, гьа эсерарни девирар алатунивай мадни сейли ва багьа жеда. Ахьтинбурукай садни чи халкьдин къагьриманвилин дастан эпос “Шарвили” я. Чи тарихдин лап къадим девирра арадал атай ам къени чи виридалайни рикI алай, руьгьдин хазинадин лап багьа жавагьиррикай сад я.
Вири дуьньядин эдебиятдин чIехи классикрикай сад тир, машгьур “Шагьнаме” поэмадин автор Абулкъасим Фирдовсиди кхьенай:
Зурба дараматар ацахьда вири,
Рукварик, накьварик какахьда вири.
Са кIвал эцигна за, шиирдал я вич,
ЧкIидач тIурфанрин таъсирдалди гьич.
“Шарвили” эпосдикайни чавай ихьтин гафар лугьуз жеда. Амни са чIавузни гьич са жуьрединни гараривай, хараривай, тIурфанривай тергиз тежедай, гзаф къиметлу эсер я ва чун вири ам гьамиша вилин нини хьиз хуьниз буржлу я.
“Шарвили” эпос лезги халкьди арадал гъанватIани, ада эцигнавай месэлаяр, везифаяр саки вири халкьариз мукьвабур я ва гьавиляй ам маса халкьарин чIаларизни таржума авуниз ва гегьеншдиз таблигъ авуниз лайих я.
* * *
“Шарвили” вичин кьетIен композиция ва образрин алем авай фольклордин ивир я. Адахъ чара-чара хилер, чара-чара гьикаятар аватIани, кьилди вичиз хас тир умуми сюжетдин линияни ава ва вири паяр, мирварияр, гъалунал хьиз, гьа сюжетдин линиядал кIватI хьанва.
“Шарвили” эпосдин сифтегьан сюжетар мифологиядин девирдихъ галаз алакъалу я. Ам битав са эсер хьиз арадал атунин карда гьам мифологиядин элементри, гьакIни тарихдин вакъиайри сад хьтин роль къугъвана, тестикьарзава эпос ахтармишзавай алимри.
Гьа вакъиайри эпосдиз гужлу таъсир авуна, ам мадни чIагурнава ва девлетлу авунва. И девлет чна чирун ва хуьн лазим я.
* * *
“Шарвили” эпосдин кьилин къагьриман, асас образ Шарвили я. Гьакъикъатда хьайи ва махариз хас игит.
Халкьди азадвиликай, ватанпересвиликай ва къагьриманвиликай вичин фикирар, хиялар, веревирдер гьа и образда къалурнава. Эсерда кьиле физвай вири женгер, кьегьалвилер ва гъалибвилер гьадан тIварцIихъ галаз алакъалу я.
Шарвилидин шивни, турни, гуьрзни эсерда фольклордин амай эсерриз хас жуьреда, аламатдин кьетIенвилер аваз къалурнава. Шарвилидин шив гзаф къуватлу я ва ада вичин иеси яргъал мензилдив гзаф фад агакьарзава. Адахъ суьгьуьрдин аламатар ава. Ада шумудра Шарвили гзаф чIехи хатайрикай хиласзава.
Пагьливандин турни, гуьрзни аламатдинбур я. Чатун устIарди адаз ругуд юкI алай гуьрз, пуд юкI алай тур гатанва. Ада гьар сеферда тур галтад авурла, 30-40 кас, гьар сеферда гуьрз галтад авурла, вишез мукьва душманар рекьидай, лугьузва эсерда. Им мектебра чна эсер дериндай чирун герек тирди субутзавай мисал я.
* * *
Эпосда къалурнавай душманар — ибур аждагьанар, девер, чапхунчияр, зулумкар пачагьар, гьакимар ва масабур я. Абуру лезгийриз гзаф зиянар гузва, зулумар ийизва, адан рухваяр, рушар есирвиле твазва, са гафуналди, халкьдин иви хъвазва. Чапхунчийрин арада Лукулни ава, Къара-Меликни, Надир шагьни, масабурни. Гьар сеферда гьахьтин жаллатIрихъ галаз кьиле тухвай женгера Шарвили вичин акьулдалди ва къуватдалди гъалиб жезва.
* * *
Эпосди гуьгъуьнай чи фольклорда арадал атай къагьриманвилин эсерриз гзаф гужлу таъсир авуна. Гьа эсерарни гьам мана-метлебдиз, гьамни чеб туькIуьр хьуниз килигайла “Шарвилидиз” гзаф мукьва я. Мисал яз чавай лезги фольклордай “Къванцин гада”, “Бахтавар”, “Руквани дустар кими жеч”, маса эсерар къалуриз жеда.
“Шарвили” эпосдин бинедаллаз чи шаиррикай гзафбуру шиирар, поэмаяр ва драмаяр кхьена чапдай акъуднава. ЦIудралди лезги алимри и эсер илимдин рекьелди ахтармишнава ва и кIвалах алай вахтундани давам жезва. Мадни хьун герек я.
Бажарагълу композитор Мегьамед Гьуьсейнова “Шарвили” эпосдин бинедаллаз “Шарвили” опера кхьенва ва алай йисуз премьера кьиле фейи и эсер вири Дагъустандин искусствода кьетIен са вакъиа яз кьабулнава.
* * *
Машгьур сиясатчи Имам Музамудинович Яралиеван регьбервилик кваз гьар йисуз Ахцегьа кьиле физвай “Шарвили” эпосдин суварик чи халкьдин арадай акъатнавай, литературадин, искусстводин, илимдин ва спортдин рекьяй агалкьунар къазанмишнавай ксариз “Шарвилидин” премия гузва. Абурун кьадар гзаф я, мадни жеда! И карди, гьелбетда, илимдинни яратмишунрин, спортдинни зегьметдин хилерин вири векилрик мадни чIехи руьгь кутазва, игитвилин идея игитвилин крариз элкъуьрдай мумкинвал гузва.И кар давамаруни чи халкьдин къагьриманвилин руьгь хкаждайдал шак алач.
И фикирар газетдин 2013-йисан 26-нумрада “Шарвили” суварин вилик чап авурди тир. Авторди къарагъарнавай месэлаяр датIана чи вилик квайбур тирвиляй, макъала мад сеферда кIелзавайбурун вилик хкизва.
Азиз МИРЗЕБЕГОВ
