И веревирдер кхьиниз зун гьевеслу авурди и мукьвара гъиле гьатай “Дагъустандин медицина” газетдай (2017-йисан 26-декабрь) кIелай “Лайихлу духтуррин регионрин уртах сессия” макъала я.
Зи фикир и макъалада лагьанвай ихьтин келимайри артух желбна: “РФ-дин лайихлу духтуррин ассоциация” (Ассоциация заслуженных врачей РФ) тешкилунин кьилин макьсад — обществоди тереф хуьзвай, агьалийрин намусдиз, лайихлувилериз гьуьрмет авунин бинейрал мягькемарнавай, сагъламвал хуьнин менфятлу ва хатасуз милли къурулуш арадал гъуникай ибарат я”.
Ният гьикьван важиблуди, герекди, метлеблуди ятIа куьн килиг: “Сагъламвал хуьнин менфятлу ва хатасуз милли къурулуш”. Жуван регионда, месела, Дагъустанда, Махачкъалада инсанар хъсандиз сагъариз хьайитIа, инай яргъариз вучиз фида? Яргъари яргъи харжиярни истемишзавайдал шак алач.
Сессия Ставрополда кьиле фена, ана чи республикадайни “РФ-дин лайихлу” тIвар алай векилри иштиракна. Шак алачиз, чIехи духтурар къенин шартIара ихьтин къайгъуйрик хьуни гьар садан гуьгьуьл шадарда, чи медицина (инсанар азаррикай хуьнин гьал, къуватар) виликди физвайдахъ инанмишвал артухарда. Дугъриданни, вири чIехи уьлкведа хьиз, Дагъустандин медицинадин идарайрани (шегьерра хьиз, хуьрерани) хейлин дегишвилер кьиле физва. Им, вирибуру гьиссзавайвал, уьлкведин Президентди гьеле 2012-йисуз “Инсандин капитал” хуьнин жигьетдай кьабулай “Майдин указар” кьилиз акъудунин, яни чи уьмуьрда хъсанвилихъ хейлин дегишвилер жезвайвилин шагьидвал я. Виликрай авачир хейлин цIийи мумкинвилер, техника, технологияр, тадаракар, тамам центраяр арадал атанва…
Амма, пешекарар хъсанбур тахьайтIа?.. Лап муракаб техникани, тадаракарни, лабораториярни, пешекарар тахьайтIа, гьакIан чан алачир затIар яз амукьда. Им садазни сир туш.
Зун рахазвай макъаладани и фикир хъсандиз ачухарнава: “…веревирд авур вири проектрин (месэлайрин) кьилин метлеб “Халкьди ихтибарзавай медицина” — рекьин карта арадал гъун я”.
Агъадихъай алава хъувунва: “И карди духтурвилин пешедин дережа хкажунихъ галаз сад хьиз, духтурдиз обществодин патай гьуьрметни арадал хкида, лайихлу тир мажибни жеда. Идалайни артух, медицинадин вузриз кIелиз гьахьзавайбурун жавабдарвал хкаж жеда. Дуьшуьшдин ксариз анрик экечIдай ашкъи амукьдач…”
Дугъриданни, чи обществодихъ “перестройка” лугьудайди галукьайдалай инихъ, иллаки пулдихъ дипломар маса гун кардик акатайдалай инихъ, пешекар духтуррилай къуллугъар кIанибур — алверчияр гзаф хьайиди вирида гьиссзава. За кьатIузвайвал, государстводи вичи и кардиз артух къуват гана. Саки вири мумкинвилер (поликлиникаяр, больницаяр, центраяр, лабораторияр, аптекаяр, профилакторияр, мад ва мад) кьилдин ксарин хсусиятдиз элкъуьрна. Гьарда вичин шартIар, къиметар, “къуллугъар” инсанриз теклифна.
Государстводин больница, поликлиника виляй вегьедай гзаф къуватрал чан гъана. И карди, халисан чирвилер аваз, абур пулдихъ маса гуз тежезвай пешекарар неинки гьакI бейкефарна, абур чпин везифайривай къерехда туна.
Зиди цIийивал туш, чи вири больницайрал вил вегьейлани, и кар кьатIуда. Государстводин больницайрин, поликлиникайрин патарив гвай саки вири майданар хсуси центрайри кьунва. “Хъсан дарманарни, пешекарарни, къуллугъарни” гьанра авайди раижзава. Амма гьихьтин къиметрай?! Адетдин фяледивайни лежбердивай, муаллимдивайни культурадин векилдивай а “къуллугърин” патаривни физ жедач. Ихьтин шартIара дуьньяда авай кьван фалчийрини аяндарри, жерягьрини магри, “суьгьуьрдин” алакьунар авай лутуйрини уюнбазри цуьк акъудна… Духтурдин патав физ тахьайла, куьмек кIаниди гьиниз фида? Азарарни виликрай гьич фикирдизни гъиз тахьай кьван артух жезва. Чебни сад-садалай заланбур…
Бес ихьтин обществода духтурдиз гьуьрмет, пешедиз вафалувал, куьрелди, “Халкьди гьуьрметзавай медицина” амукьдани?
Гьа са чIавуз медицинадин образование (юкьван пешекарвилин ва кьилин) гузвай идараяр са чи республикада са шумуд сеферда артух хьана.
Дипломар гваз куьчейра авай духтурринни, фельдшерринни, санитарринни, сестрайринни сан-гьисаб амайди хьиз туш. Куьмек никай жезва?..
Ихтилат яргъи жезва. “Халкьди ихтибарзавай медицина” арадал гъун чIехи везифа, обществодин вири къатарин, сифте нубатда, заз чиз, государстводин хиве авай кьилин везифайрикай сад я. “Сагъламвал уьлкведин девлет я!” лозунг гьич садрани куьгьне тежерди я. “Инсанвилин капитал” бес уьлкведин девлет тушни? “Кадрийри вири гьялзава”, лозунгни куьгьне тежерди я. Абур (кадрияр) гьазурун нин везифа я?..
Чи “прихватизаторриз” вири пулдихъ маса гун, маса къачун важиблу яз акуна. Гзаф хъсан адетар, шартIар, пешекарар, мумкинвилер рукварик кутурла, уьлкведа демографиядин гьаларни кIанел аватна. И кар акурла, общество, эхирни, гила са тегьерда уях жезвай хьиз я. Чун рахазвай Ассоциациядин алахъунарни гьа жергедай я.
ДекIени, чи сагъламвилиз къуллугъзавай къуватар гьакъикъи михьибур, чирвилериз деринбур, пешедиз вафалубур жен. Ахьтин къуватар чахъ хьайиди я, гилани авачиз туш. Чи патара лап машгьур хьайи духтур Урусатдай гьеле ХIХ асирда атай Антон Ефимов “Кьашкьа духтур” романдин кьилин игит язни чида.
Советрин девирда машгьур хьайи чи духтуррин — Риза Шихсаидован, Абдулагьад Султанован, Къемер Палчаевадин, Вагьид Вагьабован, Гьажибуба Аминован, Агъаверди Велибегован, Рашид Къачаеван, Нариман Рамазанован, гилани гьакъисагъвилелди къуллугъзавай Афисат Эфендиевадин, Жавид Магьарамован, Азедин Эсетован, Далгат Мегьтиханован, Тажидин Гуьлмегьамедован, Валентин Балаеван, Абумуслим Гьажикъулиеван, Нурдин Севзиханован, Селимхан Селимханован, Абдуллагь Байрамован, Саид Саидован ва гзаф масабурун тIварари чак гьахълудаказ дамах кутазва. Абур халисан пешекарар, здравоохраненидин тешкилатчияр, зурба алимар-къагьриманар яз, халкьдин патай гьуьрмет, авторитет, акьалтIай ихтибар къазанмишнавай устадар яз тарихда гьатнава… Парабур заз патавай чида…
Бес чаз цIийи Къемерарни Вагьидар, Афисатарни Азединар хкIанзамайди тушни?!
Ингье нин тежрибадилай чешне къачун лазим ятIа. Абур садни, гила лугьузвайвал, “карчиярни” “коммерсантар” туш. Чпин пешедиз вафалубур! А вафалувал вирибуру хуьн герек тушни?..
Мердали Жалилов
