Милли чIалариз ва абур чарасуз чируниз талукь яз РФ-дин Госдумади теклиф авур закондин проектди къалабулухвилер арадал гъана. Проектдилай иллаки милли регионар нарази яз амукьна. ГьикI лагьайтIа, ам уьмуьрдиз кечирмишайтIа, ида Россиядин халкьарин чIалар вилик финиз чIуру патахъай таъсирда. И важиблу месэладай вичин фикирар РД-дин журналистрин Союздин председатель, “Гьакъикъат” газетдин кьилин редактор Али Агьмедович Камалова ачухарзава.
— Али Агьмедович, республикада милли СМИ-яр гьи гьалда ава?
— Эгер за чи милли чIалариз талукь гьалар хъсанзава лагьайтIа, таб жеда. Ада чак еке къалабулух кутазва. Вучиз лагьайтIа, республикада ва уьлкведа арадал атанвай гьалари, инсанар хуьрерай шегьерриз, маса регионриз финикди, шегьеррин, гьатта са бязи хуьрерин школайрани милли чIаларай тарсар тухун тавуни акьалтзавай несил дидед чIалавай яргъа ийизва.
Гьар сада кьатIун лазим я, дидед чIал чал бубайрилай агакьнавай лап багьа ирс я. ГьакI милли культурани, адетарни, гьар са халкьдин кьетIенвални, тарихдин, кхьинрин чешмеярни, искусстводин безекарни. Абур хуьн, къвезмай несилрал агакьарун алай аямдин несилдин буржи я.
За фикирзавайвал, дидед чIалар датIана талукь идарайрин гуьзчивилик хьана кIанда. Дидед чIаларал кхьизвай шаирар, писателар артух хьун, абурун эсерар, ктабар акъудун, чи чIалар пропаганда авун, абуруз гьар са рекьяй куьмек гун патал. Хиве кьада, къе дидед чIалар чирунив рикI гваз эгечIзавач. Дидед чIалан тарсарин муаллимар, учебникар бес жезвач. Де лагь, пешекар муаллим, дидед чIалан ктаб авачиз чIал гьикI чирдайди хьуй?
ЧIал хъсандиз чир хьун патал гьар сад гъвечIи чIавалай дидед чIалал рахазвай чкадани хьана кIанзава. Бубадин кIвале, хуьре, милли радиодихъ яб акализ, телевиденидиз килигиз, чIехи жедайдавди милли газетар, жураналар, ктабар кIелиз, школайра чIалал машгъул жез. Дидед чIалар гегьеншдиз пропаганда авун школайрин, вузрин, милли СМИ-рин важиблу везифа хьана кIанда.
Чи рикIел алама, советрин девирда дидед чIаларив эгечIзавай тегьер масад тир. Дагъустандин шаирар, писателар вири Союздиз, дуьньядизни кваз машгьур жезвай, вучиз лагьайтIа абурун эсерар урус ва маса чIалариз таржума ийизвай. Къе чIалай, лугьудайвал, вичихъ агъзур жуьредин рангар, манаяр квай, дидед чIалан гуьрчегвал, яратмишзавай касдин бажарагъ къалурзавай чан алай гаф квахьзава. Гьа гафуни виликдай кьуд пата ванзавай, ам ктаб кIелзавай гьар садав агакьзавай.
Милли чIаларал газетар, журналар акъудунни хейлин четинвилерихъ галаз алакъалу я. Авайвал лагьайтIа, чи пресса лап кесибвиле гьатнава. И кар тестикьарун патал — редакцийрал, чи журналистри кIвалахзавай кабинетрал кьил чIугун бес я. Кар милли редакцийрин журналистриз гузвай гъвечIи мажибрилай, абурун материально-технический база кесиб хьунилайни гзаф дережада, редакцийрин коллективрив эгечIзавай тегьердилай аслу я. Амни тарифдай хьтинди туш.
— ЧIалар вилик тухунин карда прессадихъ гьихьтин мумкинвилер ава?
— Милли прессадилай гзаф крар аслу я. Гьайиф хьи, милли культурайриз куьмек гунин гьакъиндай махсус программа аватIани, милли прессадиз куьмек гузвай дуьшуьшар аквазвач. Лугьун хьи, дидед чIалал акъудзавай газет, информация гузвай чешме хьиз, гьакI гзаф кьадар инсанриз чIал чирзавай, рикIел хуьз куьмек гузвай алатни я. И кар фикирдай акъуд тавуна, газетриз датIана гьукуматдин патай куьмек гун лазим я.
И жигьетдай чи чиновникрин рикIел вири дуьньяда амалзавай къайда, закон хкун герек я: милли изданийриз государстводи куьмек гузвайди я. Инсандиз, фуни яд хьиз, руьгьдин емни герекзавайди я. Амни чаз литературади, прессади, театрди, искусстводи гузва.
Алай вахтунда редакцийрин коллективар кIеве тунва. Са патахъай газетрин чинар, журналистрин, харжийрин кьадар тIимиларнава, муькуь патахъай, истемишунарни екебур хьанва. Эгер гьукумдин патай къайгъударвал авачтIа, яратмишунрал рикIивай гьикI машгъул жедайди я? ТIимил мажиб агакьзавай журналистди важиблу, кар алай, вандай макъалаяр гьикI гьазурдайди я?
Чи газетрихъ жегьилрин арада терроризмдиз, экстремизмдиз акси сиясат тухудай мумкинвални ава. Газет кIелзавай жегьилрин кьадарни артух жезва. Гьавиляй газетриз жегьилрик секинсузвал кутазвай, абуру итиж ийизвай темаяр гъиз алахъзава. Журналистри газетра датIана культурадикай, просвещенидикай, здравоохраненидикай кхьизва. Чкайрал алай гьалар къалурзава.
Милли прессадин кар алай месэлаяр подпискадин къиметдихъ галазни алакъалу я. Ам юкьван доход къвезвай кIелзавайдан тIем акакь тийизвайди жезва. Идахъ галаз сад хьиз, подпискадин пулуникай чIехи пай почтампди вичиз къачузва. Яни монополистри вири крар чпиз хийир хкатдайвал ийизва. Гьикьван чна и месэла къарагъарнатIани, гьалар гьа виликанбур яз ама. Белки, гила кьванни, и карда къайда тван. ТахьайтIа, подпискадин къимет багьа хьайила, газетар кхьидайбурун кьадарни яваш-яваш тIимил жезва. Идани мад дидед чIалар чируниз кьецI гузва.
— Милли прессадин академия квел машгъул я?
— Россиядин и академия чна 2003-йисуз тешкилнай. Адал алава яз “Кавказдин кIвал” НКО-ни (комерциядинди тушир организация). Чна фикирнай, государстводи чаз финансралди куьмек гуда, гьайиф, икI хьанач. ЯтIани чна документальный фильмайрин “Хванахваяр” проектдиз рехъ ачухна. Гьар йисуз чна фестивалар тухузва ва алай вахтунда Кеферпатан Кавказдин журналистри вишералди кинофильмаяр туькIуьрнава ва абур Кубада, Иранда, Туьркияда, Эрменистанда, Азербайжанда, Латвияда, Белоруссияда ва масанра къалурнава. ЦIи чаз “Хванахваяр” лишандик кваз международный фестиваль Дагъустанда кьиле тухуз кIанзава. Умудзава, республикадин руководстводини герек тир куьмекар гуда.
Надежда Ажгихина,
Айшат Тажудинова
