Республикадин военный комиссариатдин виликай, агъадал, Орджоникидзедин куьче гатIунзавай кьилихъ фидайла, Комминтерндин майдан гьалтзава. Гьа инал Лезгинцевриз памятник эцигун патал постамент туькIуьрнава. И патарихъ акъатайла, за гьамиша и чкадал кьил чIугвазва, белки, вилериз кьегьал бубадин ва викIегь рухвайрин памятник аквадатIа лугьудай фикир рикIе аваз. Амма кьуру постамент акурла, рикI тIар жезва. Лезгинцевриз памятник яратмишиз гатIунайдалай гуьгъуьниз лап геж гъиле кьур, маса ксариз бахшнавай памятникрини чпин чкаяр мягькемдиз кьунва, амма чи халкьдин тIвар виниз акъуддай искусстводин, архитектурадин имарат мус вилериз аквадатIа малум туш. Идалайни гъейри, республикада Лезгинцеврин юбилеярни, лайихлувилелди къейдзавач. Пара гьайиф чIугвадай кар я.
Лезгинцевар чпив икI къайгъусузвилелди, гьуьрметсузвилелди эгечIдай ксар тушир эхир. Абуру зурба уьлкведин гележег патал зегьмет чIугуна, игитвилер къалурна, пара четинвилериз дурум гана ва хсуси зигьиндалди, алакьунралди, бажарагъдалди кьакьан дережаяр къазанмишна.
Сифте нубатда Михаил Лезгинцева — Мегьамед Гьуьсейнова. Ам 1893-йисуз Куьре округдин Кьурагь дередин Штулрин хуьре дидедиз хьана. Дагъвийриз гьа вахтундани азад вахтара зегьмет чIугваз, артухан са манат къазанмишиз маса чкайриз фин адетдин кар тир. Штулви Гьуьсейнани Бакудин, Грозныйдин нафтIадин мяденрин, Астрахань шегьердин фялевилин туькьуьл ва залан дад акунвай. Нубатдин сеферда ада Астрахандиз хизанни, цIусад йисавай Мегьамедни тухвана. Ада дахдихъ, стхаяр тир Гьасанахъ ва Ашуралидихъ галаз балугъчивилин карханайра кIвалахиз гатIунна. Гьуьсейн дах рагьметдиз фейила ва стхаяр хуьруьз хъфейла, Мегьамед шегьерда амукьна.
Ина гьалар четинвилихъ элкъвейла, гада бахтунихъ къекъвез рекье гьатна. Хейлин чкайрилай цIар элкъуьрайла ам гуржийрин Чиатури шегьердиз акъатна. Марганец хкудзавай мяденда зегьмет чIугвазвай инсанрин дуланажагъни лап четинди тир. Чпин зегьметдин шартIар кьезиларун патал забастовкаяр, стачкаяр ийизвайбурук Мегьамедни экечIна. Адал “Лезги” лакIабни акьалтна.
Забастовкайрин активный иштиракчийрин гуьгъуьна полицейскияр гьатайла, Мегьамед Астрахандиз хъфена. Инани “Лезги” пачагьдин сиясатдиз, балугъчивилин хел чпин гъиле кьунвай ва фялеяр истисмарзавай иесийриз акси экъечIна. 1912-йисуз Астраханда кьиле фейи чIехи забастовкадилай гуьгъуьниз “Лезги” кьуна ва адаз Сибирдиз акъудунин кар атIана. Амма Сибирдиз тухудай рекье адалай юлдашрин куьмекни галаз катиз алакьна. Хейлин рекьер алцумайдалай гуьгъуьниз ам Петрограддиз акъатна. Ина дагъви гада халис инкъилабчийрихъ галаз таниш жезва. Кадетрин корпусда финансрин рекьяй кIелни ийиз, ада инкъилабдин кIвалахни тухузвай. Адаз пачагь тахтунай гадардай, цIийи гьукумдин цIийи къурулушар тешкилдай, граждан дяведа гъалибвал къазанмишдай, Советрин власть мягькемардай ва гзаф маса зурба вакъиайра, мярекатра иштиракдай мумкинвал хьана. Михаил Лезгинцев тIвар акьалтай лезгиди вири уьлкведиз, дуьньядиз машгьур хьайи сиясатдин ва государстводин зурба деятелар В.Ленинахъ, И.Сталинахъ, Н.Подвойскийдихъ, В.Антонов-Авсеенкодихъ, А.Егоровахъ, И.Вацетисахъ, И.Бабушкинахъ, Н.Бауманахъ, В.Бонч-Бруевичахъ, Я.Свердловахъ, Л.Троцкийдихъ… галаз санал кIвалахна.
Лугьун хьи, Дагъустандин халкьарин векилрикай гьа чIавара ихьтин дережадиз хкаж хьайи маса кас хьанач. Килиг Михаил Лезгинцева гьихьтин жавабдар къуллугъар тамамарнатIа, гьихьтин коллективриз регьбервал ганатIа: Яру Армия арадал гъидай Вирироссиядин коллегиядин член, цIийи Россиядин Халкьдин Комиссариатдин финансрин отделдин начальник, Малый Совнаркомдин, военно-законодательный советдин член, Россиядин Реввоенсоветдин финансрин отделдин ва военно-финансовый управленидин начальник…
М.Лезгинцеван регьбервилик кваз Яру Армиядин частар гьа лап четин чIавуз алукIдай, недай-хъвадай шейэралди, пулдин такьатралди таъминарна. И кардал Реввоенсоветдин финансрин отделдин 160 къуллугъчи машгъул жезвай. Абурун гьар йикъан кIвалахдал Лезгинцева гуьзчивалзавай ва гьар са къуллугъчи тапшуругъар дуьздаказ кьилиз акъудунал желбзавай. Вичин хиве тур четин ва жавабдар везифа Михаила лайихлувилелди кьилиз акъудна. Советрин жегьил республика арадал гъунин, большевикрин къазанмишунар хуьнин, Яру Армиядин частар мягькемарунин крарик чи ватанэгьлиди еке пай кутуна.
1930-йисара уьлкведа чIехи законсузвилериз рехъ гана, тахсир квачир государстводин, партиядин, искусстводин, илимдин гзаф деятелар, гьакI жергедин инсанарни “халкьдин душман” лакIаб илитIиз, кьаз, дустагъна. Абурук Михаил Лезгинцевни акатна. Ам 1941-йисан мартдиз, Ватандин ЧIехи дяве башламиш жедалди вилик, Колымадин дустагъда 47 йисан яшда аваз рагьметдиз фена.
Уьмуьрдин ва тарихдин гьакъикъатди, делилри тестикьарзавайвал, “халкьдин душманрин” хизанрикайни гзафбур пуч хьана, дустагъра гьатна, аялар етимриз элкъвена, детдомра чIехи хьана. Гьейранвалдай кар ам я хьи, Лезгинцеван хизанди ва веледри вири четинвилериз таб гана. Гьа са вахтунда абуру кьисметдин татугайвилериз, манийвилериз килиг тавуна, дуьз рехъ хкяна, бубадин военный кар давамарна ва зурба уьлкведа лайихлу чкаяр кьуна.
Георгия къизил ва рангунин металлар хкудзавай промышленностдин карханайра зегьмет чIугуна, илимдинни ахтармишунардай “Гидрозолотоцветмедпроект” институтдиз, дуьньядин океанрин минеральный ресурсар кардик кутунин месэлайриз талукь илимдинни техникадин госкомитетдиз регьбервал гана. Гьа са вахтунда ам уьлкведиз бажарагълу писатель хьизни малум хьана. Ам са шумуд сеферда Госпремийриз, пуд сеферда Ленинан, кьведра Яру Пайдахдин ва “Знак Почета” орденриз лайихлу хьана.
Ленинграддин военно-морской академия куьтягьай Михаила, сад лагьай рангдин капитан яз, цин кIаникай фидай гимидиз регьбервал гана. Контр-адмиралдин чиндив агакьай офицер государстводин важиблу нубатдин тапшуругъ тамамардайла телеф хьана.
Игорани стха Михаилан рехъ давамарна. Адакайни цин кIаникай фидай гимидин капитан хьана.
Гьихьтин четинвилер чпел ацалтнатIани, стхаяр тир Лезгинцеври уьлкведин экономика ва Яракьлу Къуватар вилик тухунин кардик зурба пай кутуна.
Нариман Ибрагьимов
