Гамариз талукь экспедиция кьиле тухун патал Дагъустандиз Санкт-Петербургдай теклифнавай гьуьрметлу мугьман, тарихдин илимрин кандидат, РАН-дин МАЭ-дин (ЧIехи Петрдин тIварунихъ галай антропологиядин ва этнографиядин­ музей, тарихда адал Кунсткамера тIварни акьалтнава) кьилин къуллугъчи, гамарин рекьяй международный эксперт, Кеферпатан Евразиядин археологиядин ва этнографиядин парчадин, храй затIарин хиляй пешекар Елена Георгиевна Царёвадихъ галаз суьгьбетун зи рикIик фадлай квай. Амма пешекарди экспедициядин нетижаяр раиждалди акъвазун лазим тир (рикIел хкин хьи, газетдин виликан кьве нумрада чна адан еке макъала чапна). Эхь, ада къейдзавайвал, гележегда и сеняткарвал кIвачел ахкьалдардай бине чахъ мягькемди ава. КIанзавайди, къенин девир, базардин экономика фикирда кьуналди, ам сифтедилай дуьз рекьихъ элкъуьрна, кIвачел ахкьалдарун я, гьелбетда, гьукуматдин куьмекни галаз…

Елена Георгиевнади 6-декабрдиз вичин хайи югъ къейдзава. «Лезги газетдин» редакциядин коллективдини лишанлу и югъ адаз рикIин сидкьидай­ теб­рикзава, адахъ чандин сагъвал, кIва­лах­да мадни еке агалкьунар, вилик эцигнавай планар кьилиз акъуддай яргъал ­уьмуьр хьун алхишзава.

 – Елена Георгиевна, чи республикадиз куьн сифте сеферда атанва. Совет­рин Союз чкIайдалай кьулухъ чинани, эгер зун ягъалмиш туштIа, гамариз талукьарнавай экспедицияр кьиле тухванвач. Виликдай куьне  чуьлдин экспедицийра иштиракайди яни? Гамарин жигьетдай итиж, абурал пешекарвилин рекьелди машгъул хьун гьикI хьана арадал атана?

— Урусрин аристократри Кавказдин гамариз гьамиша итиж ийиз хьайиди я. ­Абуру чпин кIвалера, гьакI анра арадал гъайи, чпикай гуьгъуьнлай гьукуматдин музейрин бине хьайи сифтегьан музейра гамар­, халичаяр кIватIнай. Тарихди шагьидвалзавайвал, Кавказдин гамар Иван Грозныйдин кIвалер туькIуьрдайла чизвай. Ахпа­ Петербург арадал атуникди ва Сад лагьай Петрдин рекьихъ галаз йигиндаказ ­виликди ­фена. Граждан ва Ватандин ЧIехи дявейрихъ галаз алакъалу яз, Петербургдин, гьакI уьлкведин гзаф маса шегьеррин хьиз, музейрин гамарин коллекцийрай гамар, гьайиф хьи, квахьна. Амма чеб ахтармишун истемишзавай гзаф кьадар гамарни амукьна, гьа гьисабдай яз — Кавказдин ­халкьарин устадрин гъиликай хкатнавайбурни.

1970-йисалай зун пешекарвилелди гамарал машгъул я. Итиж садлагьана «ахварай аватна». Университетдин студентка яз, зун Эрмитажда практикада авай. Галереяда къекъведайла, заз Фабержедин коллекциядай тир цлакай куьрсарнавай зурба гуьрчег салорский гам акуна. Аквар гьаларай, и гамуни зун «суьгьуьрда туна». ИкI, Россиядин Этнографиядин музейда кIва­лахиз эгечIайла, заз гамарал машгъул жедай еке итиж авай. Нетижада закай музейда, Кунсткамерада, гамарин еке хазина хуьзвайди хьана. Ина лагьайтIа, вири уьл­кведай тир гамар ава. Абурукай за илимдин гзаф кьадар макъалаяр кхьена, абурай докладар авуна, са гафуналди, им зи уьмуьрдин кардиз элкъвена.

Чуьлдин экспедицийриз зун Кьулан Азиядиз лап гзаф фейиди я, амма Кавказдиз атун кьисмет хьаначир.

– Экспедициядикай, Дагъустанда кьиле тухвай ахтармишунрикай куьне кIвалахзавай музей, Кунсткамера, патал илимдин рекьяй къиметлувал, лугьудайвал, гележег авани?

— Шерибан Пашаевади (лезги гамарин тарихдикай ада кхьизвай монографиядин пуд рецензентдикай сад зун я) Дагъус­тандиз атун ва санал и рекье ахтармишунар кьиле тухун теклиф гана МАЭ-да тешкилай ихьтин экспедиция садавайни гьич фикирдизни гъиз хьайиди туш. Ихьтин теклиф зун патал гуьзлемиш тавунвай кар тир. Гьелбетда, Дагъустандиз атун зи рикIе фадлай авай. Амма Дагъларин гуьрчег уьлкведиз неинки атун, инагар акун, гьакIни ина жуван уьмуьрдин кардиз элкъвей ахтармишунар кьиле тухун гьич фикирдизни гъиз хьаначир. Им маса дережа, куьн гъавурда гьатзавайвал, илимдин зурба кIвалах я.

Къейд авун лазим я хьи, экспедиция кьилдин касдин такьатрин бинедаллаз кьилиз акъуднавайвиляй МАЭ-дихъ галаз ам алакъалуди тушир. Экспедиция акьалтIайла, зун, Санкт-Петербургдиз хтана, адан нетижаяр кьунив эгечIайла, кIватIнавай материал ахтармишдайла, чна зурба кIвалах кьилиз акъуднавайди аннамишна. Им лагьайтIа, лазим тегьерда эгечIун истемишзавай дуьшуьш я. Шерибан Пашаевади экспедициядин гьахъ-гьисабдин материал академик Валерий Александрович Тишковал (РАН-дин ИАЭ-дин илимдин регьбер) рекье туналди, адал фикир желбна. Алим кIвалахдихъ галаз таниш хьайила, ада чи тереф хуьнин къарар кьабулна. Экспедициядин нетижайриз ада хъсан къимет гуналди, адахъ Кьиб­лепатан Дагъустандин халкьарин культурадин ирс чирунин рекье илимдинни тежрибадин къиметлувал аваз гьисабна, вичин нубатдай яз, ада Киссер Татьянадивай (МАЭ-дин директордин куьмекчи) экспедиция МАЭ-дин гьахъ-гьисабрин кIвалахдик (полевой отчёт) кутун тIалабна. Нетижада гила инанмишвилелди лугьуз жеда хьи, экспедиция МАЭ-ди кьабулнава. Алай вахтунда за музей патал гьахъ-гьисабдин материал гьазурзава, ам 8-декабрдалди архивдиз вахкун лазим я. 15-декабрдиз Кьиб­лепатан Дагъустанда экспедициядикай за музейда доклад кIелда. Экспедиция чIехи кIвалахдин рекьив агалкьунралди эгечIун я. Зун инанмиш тирвал, гележегда и кIвалах давамарда.

– Санлай къачурла, куьне ина акун гуьзлемишзавай ва квез чкайрал — Кьиб­лепатан Дагъустандин дагълух ва дагъдин ценерив гвай хуьрера — акур гьалар гзаф тафаватлу жезвани? Пландик квай месэлаяр тамамвилелди кьилиз акъудиз хьанани? Экспедиция мурад-макьсаддив агакьнани?

— Заз акур вири крари, гьалари екез таъсирна. Теклиф зав садлагьана агакьайвиляй зун иниз атуниз гьазур хьанвачир, заз я маршрутар чизвачир, эхиримжи вахтара лезги гамарикай я илимдин кIвалахар, я литература авачирвиляй заз абурукай са затIни чизвачир. Хуьрериз фейила, сифте нубатда, агьалийрин патай ихьтин ахтар­мишунриз чIехи итиж хьуни зи фикир желбна. РикIик, пландик квай са кьадар чкайриз чун физ агакьначтIани, кIватIнавай ­материал чIехиди я. Ингье тамам пуд варз алатнаватIани, ам ахтармишун давам жезва. Им лагьайтIа, чун фейи чкайра авай агьалийрин зурба агалкьун, жуван халкьдихъ рикI кун я лугьуз жеда. Дугъриданни, чкадин агьалияр чахъ, чна тухузвай кIва­лахдихъ икьван хушвилелди эгечIунал зун гьейран яз амукьна. Абуру чун виринра хъсандиз къаршиламишна, жедай вири куьмекар гуз алахъна. Сагърай чеб вири!

– КIвалахдихъ галаз алакъалу яз, иллаки советрин девирда и сеняткарвал машгьур тирла, квез гуьрчег гьикьван гамар, виниз тир искусстводин «эсерар» акунватIа, чи гамарай квез иллаки вуч хуш я? Гьихьтин «гьалкъайри» куьн чпихъ «галкIурна»?

— Дугъриданни, гуьрчег гамар заз гзаф акурди я. 1970-йисуз, зегьметдин рехъ башламишайла, сифтедай за музейда Кьулан Азиядин отделда кIвалахзавай, гамарни Кьулан Азиядин халкьаринбур тир. Амма музейда Кавказдин гамарин гуьрчег ва чIехи коллекция ава. За абурай выставкаяр гьазурна ва ахтармишунар кьиле тухвана. Кавказдин гуьрчег гамар заз къецепатан уьлквейриз фейилани, рагъэкъечIдай патан халкьарин гамар хурунин сеняткарвилиз талукь международный тешкилатди (ам 1978-йисуз арадал атана, зун адан тешкиллувилин комитетдик ква) кьиле тухвай конференцийрин заседанийрани акуна. Совет­рин девирда зун са шумудра Азербайжандиз фена.

Лезгийрин гамарин кьетIенвал и сеняткарвилин къадимвал я. Квакваралди хурунин сеняткарвал жуьреба-жуьре чкайра гьар жуьре вахтара арадал атана. Лезги гамар хранвай къайдади ам лап къадим тирди, гьеле чи эрадал къведалди девиррилай авайди тестикьарзава. Гьа сифтедилай бинеламиш хьайивал хуьзни  алакьнава (перфектный вариант): гьалкъаяр вири авайвал, табарин­ кьадар, яни къурулуш­диз талукь кье­тIен­ви­лер, халичайра чи­чIи­нин кьакьанвал (килигна ам вуч патал иш­лемишзаватIа: чилик экIягъунилай ва я цлаз ягъунилай халичадин­ чичIинин кьакьанвал аслу тир). Инал, чи­чIи­нин халичайрикай хьиз, сумаг­рикай ва рух­­варикайни рахун кутугнава. Абура вирида, гьар гьикI ятIани, къадим заманайрин гел ама: гьалкъайрин жуьрейрилай эгечIна, абур хурунин тегьердиз, абура гьатнавай чун элкъвена кьунвай тIебиатдай аквазвай къаматриз, рангарин жуьреба-жуь­ревилиз, анра ишлемишнавай­ материалриз (чкадин­ лапагрин сар, вич акьалтIай хъсанди тир) килигна. ГьикI хьи, къадим девиррилай, несилрилай несилралди агакьарзавай сеняткарвиле халкьдин руьгь хуьзва, гуьрчегвиликай чпин фикирар агакьарзава. Абурай чаз гзаф итижлу, агъзур йисаралди кIвалахна арадал атанвай, чпихъ тайин мана-метлеб авай нехишар аквазва. Эгер чун абуруз кIанивилелди килигайтIа, абур чахъ галаз «рахада», чпин тарихдикай «суьгьбетда». Идалди гамари чун мадни чпел ашукьарзава, чак абур ­мадни дериндай ахтармишдай руьгь ку­тазва…

– Елена Георгиевна, лезги гамарихъ, абур хурунин къайдадихъ маса халкьарин (чи ва я къецепатан уьлквейрин) устадрин кIвалахрихъ галаз  са гьихьтин ятIани ухшарвал авани?

— И суалдиз жаваб гун четин я. Гьар са халкь чпив къадим девиррилай агакьай ирс хуьз алахънава. Чна гьисабзава хьи, гамар хурунин сеняткарвал (узелковое ковроделие) сифтени-сифте Месопотамияда арадал атана. Гьар са халкьди ам вичиз кIандайвал рангар, нехишар, гьалкъайрин жуьреяр арадал гъуналди кьилиз акъудна. Гьалкъайрин жуьреди гам гьи халкьдинди ятIа чириз куьмекзава, гьикI хьи, хурунин жуьреяр гзаф, гьар са халкьдихъ вичиз хасди ава. ИкI, Кавказдин гзаф халкьарин гьалкъайрихъ гъвечIи рув (кьацI) ава, лезгийри кваквар цIалцIамдаказ язава, цIарар дуьздаказ тухузва. Гьар гьи халкь къачуртIани, гьардахъ вичин кьетIенвал ава. Амма лезги гамар маса гьи миллетдинбуруз ухшар ятIа лугьуз жедач.

– Экспедициядин нетижайрикай гегьеншдаказ кхьенвай макъаладай чна квез сагърай лугьузва. Чна ам газетда еке ашкъидивди чапна. КIелдайбурулай адаз талукь яз чарарни атана. Куь фикирдалди, Кьиблепатан Дагъустанда квез акур гамарикай художественный ва эстетикадин жигьетдай виридалайни еке къиметлувал гьидахъ ава?

— РикI гваз хранвай, чпе и сеняткарвилин агъзурралди йисара кIвалахда арадал атай яржар гьатнавай гьар са гамунихъ къиметлувал ава. Заз акур вири гамар тариф авуниз лайихлубур я. Гьелбетда, къимет гудайла, хранвай гъаларихъ, тIебии затIар (красителар) ишлемишуналди, абур рангада тунихъ, нехишдин къадимвилихъ еке мана ава. Гьаниз килигна, заз Ахцегьрин край чирдайбурун музейда чилик экIянавай меандрдин къадим шикил алай зурба гам (зи ассистентди лагьайвал, нехишдин тIвар «бутIар» я ва зани ам гьакI кхьенва) кьетIендаказ къейд авуниз лайихлу я. Ам гзаф четинди я, гъалар рангада тун патал тIебии затIар ишлемишнава (за кIевелай умуд кутунва, музейдин къуллугъчийри, зи тIалабун кьилиз акъудун яз, ам чиликай хкуднава, гьикI хьи, виридан кIвачик кваз, гам чIур жез башламишнава, ахьтинбур чилик экIяна виже къведач). Мадни зи рикIе кьетIендаказ чка кьурбурук акатзава: Ахцегьрин школадин муаллим Пирали Фараджеван кIвале авай къизилгуьлер алай чIехи гам, Рутулрин милли музейда авай сумагар ва халичаяр. Музейдин директордин гафаралди, абур чил уьцIейла жа­гъана (за жуван макъаладани и кар къейднава). Къаракуьреда Хелибег Эмирчубанован кIвале хуьзвай, вич тамамвилелди тIебии, халис рангара тунвай гъаларикай хранвай гам тариф авуниз лайихлу я. Гьайиф хьи, вахт тIимил авайвиляй пландик квай гзаф чкайриз, гьа гьисабдай яз, теклифнавай Къурушдални чавай физ хьанач.

– Экспедицияди — кIвалахдин, ахтармишунрин кьетIен къайдади — квез гьихьтин цIийивилер гана, куь рикIел вуч аламукьна? Квел гьихьтин четинвилер ацалтна?

— Таниш хьайи гьар са затI зун патал цIийивал тир. РикIелни вири алама, гьар са хуьр, кIвал!

Четинвилер чал гьалтнач, эгер дагъдин хуьрериз физвай, пис гьалда авай рекьер, гьакIни вахт тIимил хьун кваз такьуртIа. Санлай экспедиция хъсандиз тешкилнавай. Газетдикай менфят къачуналди, заз Имам Музамудиновичаз ва «Возрождение Дербента» фондунин дирекциядиз рикIин сидкьидай сагърай лугьуз кIанзава.

Экспедициядин дестедик квай ксар сад-садан гъавурда гьасятда акьадайбур тир. Залайни Шерибан Пашаевадилай гъейри, чахъ галаз хуьрериз Бесира Мусаева, Эмир Сафаров ва масабур атана. Бесира Мусаева, гамар хурунин рекьяй хьиз, гамуна ишлемишнавай гъалар гьихьтинбур ятIа гьасятда тайинардай зурба устадни я, и кардини, ахтармишунар кьиле тухудайла, чаз еке куьмекна. Эмир Сафарова, адан уьмуьрдин юлдашди ва абурун хцини чаз алакьдай вири куьмекар гузвай. Сагърай чеб вири!

– Эгер гъиле кьунвай кIвалах, ахтармишунар давамардайвал хьайитIа, куьн мад Дагъустандиз къведани?

— Зун башламишнавай крар еке гьевесдивди давамариз гьазур я.

– Елена Георгиевна, чи гамарин сеняткарвилин ирсинин гьалдиз санлай куьне гьихьтин къимет гузва? Кьилинди, Кьиблепатан Дагъустанда халкьдин и сеняткарвал кIвачел ахкьалдардай мумкинвал авани?

— Вири уьмуьрда гамар хурунин сеняткарвал ахтармишунал машгъул пешекар, дуьньядин жуьреба-жуьре уьлквейра хьана ва гьар жуьредин гьалар акунвай инсан яз, завай лугьуз жеда: Дагъустанда гамар хурунин сеняткарвилел чан алама. Амма четин гьар са сеняткарвили, кIвалахди хьиз, адани гьукуматдин куьмек истемишзава. Лезгийрихъ гамарин фабрикаяр амукь тавун, зи фикирдалди, чIехи пай экономикадиз талукь месэла я. И карда  алишверишдинни коммерциядин тешкиллувал герек я, гьавиляй дуьньядин гамарин базарда гьихьтинбуруз хъсан къимет аватIа чир хьана кIанда. Зун са шумудра Лондондиз фейила, мисал яз, заз акуна хьи, ана ава алишверишдин центраяр, анра вири мертебайра гамар маса гузва, гьа гьисабдай яз — Дагъустандинбурни. Абур са къатда маса гузва, абурун чкадал цIийибур гъизва. Заз лугьуз кIанзава хьи, гъилин кIвалахдиз вири дуьньяда хъсан къимет ава, иллаки, Европада ва США-да. Гьаниз килигна, конкуренциядин хура акъвазиз алакьдай гамар хуруни и сеняткарвал агалкьунралди кIвачел ахкьалдардай мумкинвал гуда. Амма са шартI ава: месэла пешекарри гъиле кьуна кIанда. Заз мадни гам хурунин къайдадилай, ишлемишнавай гъаларин еридилай, абур тIебии къайдада рангада тунилай гъейри, къецепатан уьлквейрин муьштерийри нехишдин къадимвилизни еке фикир гузвайдал фикир желб ийиз кIанзава. Гьавиляй лезги гамарихъни вири дуьньяда машгьурвал ава, абурулай вил алудиз четин я. Амма гьар кткайвал, гьарда вичин рикIиз кIандайвал, жуьреба-жуьре нехишар какадарна хуруналди, гамунин нехиш, адан битаввал чIурнавайла, ахьтинбур маса гуз четин я, гьатта абур лап хъсан ери аваз хранваз хьайитIани. И вири месэлаяр фикирда кьуналди, мадни чпихъ тежриба ва чирвилер авай ксар желб авуналди, сеняткарвал кIвачел ахкьалдарайтIа, кIвалах эвелдилай дуьзвилелди тешкилайтIа, заз чиз, нетижайри чеб яргъалди гуьзлемишиз тадач. За винидихъни къейднавайвал, лезги гамарин нехишдин къадимлувал – им виридалайни еке къиметлувал я. А нехишрай лезги халкьдин руьгь аквазва.

За рикIин сидкьидай лугьузва: гамариз талукь месэлада зун лезги халкьдиз алакьдай вири куьмекар гуз гьазур я! Къуй квехъ гьар са карда агалкьунар хьурай! Чилел ислягьвили агъавалрай!

Рагнеда Рамалданова