Экономистри, политикри, жемият­дин векилри Россияди чарасуз гьялна кIанзавай важиблу месэлайрикай лап кар алайди коррупция яз гьисабзава. Уьлкведин саки вири хилерик акатнавай и хумади обществодиз гузвай зиян зурбади я. Дагъустан лагьайтIа, и жигьетдай Россиядин регионрин арада кIвенкIвечи чкаяр кьазвайбурун жергеда ава. ГьикI ла­гьайтIа, ина демократиядин бинейрикай ва обществодин пайгарвал мягькемарзавай алатрикай сад тир барабарвал хуьзвач. Садаз вири галайвилер ийизватIа, масадан пай абурукай атIузва, гьатта вилик фидай вири рекьерни агалзава.

Пешекарри, экспертри тестикьарзавай­вал, коррупция лугьудай хумади санлай рес­публикадиз экономика вилик тухуниз­, яша­йишдин рекьяй цIийивилер, хъсанви­лихъ дегишвилер туниз, гражданвилин гьа­къи­къи общество арадал гъуниз маний­вал­зава. Агьалийрин патай гьукумдиз авай ихтибар квадарзава, жемиятдик къурху кутазва, региондикай чIуру фикир арадал гъизва. Дагъустандин агьалийривай хабарар кьурла, абуру республикада гьахъвал, барабарвал авачирдакай, ришветбазвал гьа виликдай хьиз давам жезвайдакай лагьана.

Дагъустанвияр патал и кар аламат­дин­ди туш. Вучиз лагьайтIа, саки вири­ ­агъунва хьи, ришвет арада авачиз кар туь­к­Iуь­риз жезвач. И гьакъикъат агьалийрин арада тухвай хабар кьунрини тестикьарна­. Анжах 15 процент инсанри Дагъустанда ришвет галачиз яшамиш жедайдакай малумарна. Амма инсанрин 85 процентди ришвет гун, къачун кар алай месэла яз гьисабна. ТахьайтIа, вири крар кьулухъ яда.

И зиянлу адетдал гьеле 2016-йисуз ­уьлкведин Президент В. Путинани фикир желбнай. Ставрополда халкьдин  фронтдин форумдал ада икI лагьанай:  «Россиядин и регионда (яни Дагъустанда) коррупцияди цуьк акъудзавайдакай, пара четин месэлаяр арадал гъизвайдакай заз сад лагьай сеферда ван къвезвач. Дагъустандиз коррупция Ставрополдай ва я Краснодардин крайдай тухванач эхир. Жув жуваз къенепатай килигна кIанда…».

Гьахъ я, чи республикадиз ришветбазвал маса са региондайни гъанач. Ам совет­рин девирдани авай. Амма эхиримжи цIуд йисара ада вичин майданар акьван гегьеншарна хьи, ам халкьдин майишатдин саки­ вири хилериз, емишдик квай квак хьиз, гьахьнава, деринра  гьатнава. Анрай акъудизни жезвач. Вучиз лагьайтIа, ришветбазвал яшайишдин адетдиз элкъвенва, адав вири вердиш хьанва.

Варзни зуран вилик РД-дин Кьил Сер­гей­ Меликован регьбервилик кваз коррупциядиз акси кIвалах тухузвай комиссия­дин заседание кьиле фена. Дагъустандин­ МВД-дин министрдин везифаяр тамамарзавай Леонид Можеровцева ихьтин малумат гана.­ 2025-йисан ругуд вацра къайдаяр хуьдай органри коррупциядихъ галаз­ алакъалу 467 дуьшуьш дуьздал акъуд­на. Абурукай 327 лап кIевибур, писбур я. АкьалтIарнавай уголовный делойри тайи­нарнавайвал, респуб­ликадиз 1541 млн ма­натдин зиян гана. Адан са пай эвез хъу­вунватIани, зиян екеди я.

Ришветар къачур 269 тахсиркарвал дуьз­дал акъудна, абурукай 65 дуьшуьшда­ гъилерай-гъилериз еке пулар фена. Яни риш­ветрин кьадар миллионрилай алатнавай.

Мярекатдал коррупциядикай гегьеншдиз менфят къачузвай хилерни раижна. Абурук бюджетдин такьатар харжзавай хилерни акатзава — 551 тахсиркарвал. 250 тах­сиркарвал федеральный ва региондин прог­­раммайриз чара авунвай пулариз талукьбур я. Бюджетдин пулар тIуьн патал тамамарзавай кIвалахрин, маса къачузвай шейэрин къиметрин кьадарар авайдалай артухарзава ва гьа икI государстводин пулар мемекьуьртI ийизва.

Хуьруьн майишатдин суьрсет арадал гъизвай фермерар патал чара авунвай такьатрикай хуьруьн майишатдин ва суьрсетдин министерстводин са шумуд къуллугъчиди 25 млн манат чуьнуьхна.

Ришветбазвал гегьенш тир хилерик гьакI образованидин, медицинадин, гьукумдин идараярни акатзава. Аялар бахчайрик кутадайла, школьникриз хъсан къиметар ягъиз тадайла, идараяр хуьдай къаравулар кьадайла, бахчаяр, школаяр ремонтдайла, классар патал тадаракар маса къачудайла, диде-бубаяр пулар гуниз мажбурзава. Чи школайра маса адетни гегьенш хьанва: суварриз, хайи йикъариз диде-бубайри чпин аялри кIелзавай классрин муаллимриз, классдин руководителриз, пулар кIватIна (30-40 агъзур манатдив агакьна), пишкешар гузва. Россиядин закондалди пуд агъзур манатдилай виниз тир къимет авай пишкешар государстводин, региондин хсусият яз гьисабзава. Пишкеш кьабулай касди ам вичи кIвалахзавай органдив, администрациядив вахкун лазим я. Гьайиф хьи, и закондал амалзавай касни авач, мумкин я гьахьтин закон авайдакай хабарни тахьун.

Гьукумдин идарайра, къуллугъдикай менфят къачуна, бюджетдин пулар чуьнуьх­дай кьуьруькриз рехъ гузва.

Здравоохраненида коррупциядихъ галаз алакъалу тахсиркарвилер садни кьвед туш: ерисуз пешекарар гьазурун, больницайра азарлуйривай пулар къачун…

РД-дин Кьил Сергей Меликова здраво­охраненида коррупциядин рекьер агалун патал министр дегишарнай. Амма хъсан патахъ са дегишвални хьанач. Алай йисан августдиз кьиле фейи РД-дин Гьуку­матдин совещанидал бюджетдин пулар­ алазни-алачиз харж ийизвай дуьшуьшар раижна. Гьукуматдин Председатель А. Абдулмуслимова къейд авурвал, са идарада медицинадин работникрилай административный персонал гзаф тир. Секретарар, советникар, IT-пешекарар, бухгалтерар, финансистар, экономистар, информациядин пешекарар, технический работникар, гьар са хиляй заместителар… Гьатта менюдин рекьяй кьилдин бухгалтердин штатни авай са идарада. Агъалийриз медицинадин рекьяй ерилу къуллугъ авуна кIанзавай идарайрин кьилин духтурар чпин мукьва-кьилийриз авачир штатар ачухунал, бюджетдин пулар тарашунал машгъул жезва.

ЦIи РД-дин Кьил Сергей Меликован регьбервилик кваз коррупциядихъ галаз женг чIугунин рекьяй комиссиядин заседа­н­ие тухванай. Анал хьайи ихтилатарни, гъайи рекъемарни рикIер шадардайбур тушир. Са гафуналди, коррупциядал зарпанд акьалжиз жезвач.

— Ришветбазвал регион дурумлудаказ вилик финиз кьецI гузвай кар алай тахсиркарвилерикай сад я, — къейдна С. Меликова. — Чун хиве кьуниз мажбур жезва, коррупцияди гьукумдихъ авай ихтибарвал квадарзава, экономикадин гьерекат энгеларзава ва яшайишдин метлебдин программаяр ­уьмуьрдиз кечирмишуниз манийвалзава. ИкI хьун лазим туш. Коррупциядихъ галаз женг чIугунин карда жемиятдини вичин гаф лугьун лазим я. Чиновникрин, бюджетдин пуларихъ галаз алакъада авай къуллугъчийрин кIвалахдал гуьзчивал тухун жемиятдин палатади вичин хивез къачуна кIанда. Бюджетдин пуларихъ ва важиблу маса мес­элайрихъ галаз алакъалу вири крар «проз­рачныйбур» авуна, вири сад хьана, чна и чIуру гьал хъсан патахъ дегишарна кIанда.

Республикада кор­рупциядихъ галаз женг чIугунин ре­кьяй комиссия ва гьа и месэладин­ гьак­ъин­дай уп­рав­ле­ние ава. Абурулай  гъейри, къайда­яр хуьдай органрини коррупциядин тахсиркарвилерихъ галаз да­тIана женг чIуг­вазва. Ришветбазвилин дережа ва адаз акси яз тухузвай кIвалахдин нетижа чирун патал Да­гъустанда­ гьар йи­суз со­цио­ло­гия­дин ах­тармишунар кьиле тухузва. Хабарар кьунин нетижайри къалурзавайвал, медицинадин идарайра, энергетикадихъ галаз алакъалу гьерекатра, вузрик экечIдайла, имтигьанар вахкудайла, суд­рин кIвалахда, яшайишдин пособияр, пенсияр, мал-эменнидиз талукь документар туькIуьрдайла, агьалийрин 22 процент ришвет гудай чкадал къвезва.

Карчивилел, бизнесдал машгъул  жезвай 62 процент инсанри коррупцияди чпиз кар вилик тухуниз екез манийвалзавайдакай малумарна.

Дугъриданни, коррупциядин дад сиве­ гьатнавайбуру республика патал хъсан, къени крар ийиз кIанзавайбурун гьевес квадарзава, гъиле кьунвай кар михьиз гадардай чкадал гъизва. Мисалар гьар са райондай гьатда. Зи танишдиз  Дербент районда теплицайрал машгъул жез кIанзавай. Адаз акуна хьи, им регьят месэла туш. Са кьадар документар туькIуьрна кIанзавай. Гьар са идарадизни са шумуд сеферда фена. Са вацра гьялиз жедай месэладин гуьгъуьна гьатна йис акъатна. Адаз лугьудайбурни хьана: «Гьавайда жуван кьил тIармир, нер­вияр чIурмир,  герек кьадар пул гана, жуван кар ая». Амма зи танишди вичи вичиз лагьанвай: «Ришвет садазни гудач». Вучда? Эхир ам, кар алай чилиз талукь документ гъиле гьат тийидайла, РД-дин Гьукуматдиз фена. Арзани ийиз, документ гун тавунин себебни чириз. Себеб адаз лагьанач, амма месэла гьялун хиве кьуна.

Гьайиф хьи, къастуналди уьмуьрдин, яшайишдин месэлайрив гьа икI эгечIза­вай­бур, закондалди кIвалах истемишзавай­бур лап тIимил я. Гзафбуру, кьил тIар таву­на, ришвет арада аваз, чпин дердияр туь­кIуьрзава. Гьавиляй ришвет гуниз мажбурзавайбуру, къайдаяр хуьдай органриз­ арза кхьена, куьмек тIалабзавач. Абурун фикирдалди, арза гуни са нетижадални гъидач. ГьикI лагьайтIа, талукь органри ришветбазвилихъ галаз рикIивай женг чIугвазвач. Гзафбур инанмиш я хьи, агьалияр ришвет гудай чкадал гъизвай чиновникрини къайдаяр хуьдай органрин са бязи къуллугъчийри са чанахдай незва, тахсиркарар жавабдарвилиз чIугвадай серенжемар кьабулзавач.

Белки, гьа ихьтин дуьшуьшарни уьмуьр­да ава жеди, амма, санлай къачурла чи агьалияр ягъалмиш я. Уьлкведин ва республикадин талукь органри, ведомствойри коррупциядихъ галаз гьакъикъи ва кIеви женг чIугвазва. Мисаларни кIамай кьван ава. 2024-йисуз коррупциядихъ галаз алакъалу 14 агъзурдав агакьна умуми тахсиркарвилер дуьздал акъудна. Идахъ галаз сад хьиз, гайи зиянрай вахчур эвездин такьатрин кьадар 1 млрд манатдилай виниз алатна. Республикадин прокуратуради кьве агъзурдалай виниз актар кхьена. Са агъзурдав агакьна инсанар жавабдарвилиз чIугуна. Уголовный 31 дело къарагъарна. МВД-дин къуллугъчийри лап гзаф кьадар пуларихъ галаз алакъалу 360 тахсиркарвал дуьздал акъудна. Жавабдарвилиз чIугурбурун арада МВД-дин къуллугъчиярни, гьукумдин векиларни, депутатарни ава.

Мисал яз, МВД-дин министр­дин заместителди ва адан гъилик квай пуд касди яшайишдин кьакьан кIвалер эцигзавай касдивай, уголовное дело агалун хиве кьуналди, 2,5 млн манат ришвет, ахпани вад квартира ва мад 14 млн манат къачуна. Абурун делодиз Москвадин Перовский райондин суд килигзава.

Ингье лап и мукьвара Генеральный прокуратуради региондин госсекретар кьунин гьакъиндай къарар акъудна. Меркездин Советский райондин судди коррупциядин рекьелди иесивалнавай эменни государстводин гьисабдиз вахчунин къарар акъуднава.

Дахадаев районда государст­во­дин бюджетдиз, хсусидаз хьиз,  гъил яргъи авур вад депутат (абур об­разо­ванидин идарайрин директорар тир) чпин векилвилерикай магьрумна­.

Региондин Кьил Сергей Меликова лагьайвал, жемият, гьар са къуллугъчи, агьали ришветбазвилиз, лап чIу­ру, зиянлу кардиз хьиз килиг. Вирида санлай ам лянетламиш тавунваз, и жуьредин тахсиркарвилер чи арадай акъатдач. Гьар сада вичиз лугьун лазим я: я зани садазни ришвет гудач, я жувани къачудач. Ришвет гуниз мажбурзавай касни суддин вилик акъва­зарда.

Хийир  Эмиров