СИЗО-да абурухъ галаз кIвалахзавай виридалайни хъсан тербиячи гьихьтинди хьун лазим я?

Дуьньяда авай кьван инсанрин къилихар хьиз, пешеярни гьар жуьре я. Дус­тагъдин надзирателдин — гуьзчивалдай касдин — пеше… Куьне гьамиша адет хьанвай, гъиле са кьадар куьлегар аваз, чин атIугъна, къекъведай кас фикирдиз гъимир. Къенин юкъуз силисдин изоляторра яшар тамам тахьанвайбурухъ, жаванрихъ, галаз кIвалахзавай кас — СИЗО-дин тербиячи — маса къилихдин инсан хьун герек я. Ам ракIарар агалзавайди туш, къарши яз, ада рекьелай алатнавай жаванриз уьмуьрдиз, обществодиз, инсанвилиз эл­къвена рак ачух хъийизва. СИЗО-дин тербиячидин гьар йикъан­ кIвалахди саданни кьведан кьисметар дегишарзавач. Им секиндаказ гьар юкъуз­ кьилиз акъудзавай еке кьегьалвал я лагьайтIани жеда. Адан нетижа яз, жемиятдиз хъел акатнавай тахсиркар ваъ, авур гъалатI туькIуьр хъувунвай жаван, жегьил элкъуьрзава.

Россиядин ФСИН-дин (Федеральная служба исполнения наказаний) Дагъус­танда авай Управленидин 1-нумрадин СИЗО-да тахсирлу ва тахсиркарвал авунай шак физвай жаванрихъ галаз тербиядин кIвалах тухузвай инспектордин кабинетда столдал документрин яцIу папкаяр ваъ, краскаяр, карандашар, шииррин куьгьне хьанвай кIватIал ала. Ина дустагънавайбурукай виридалайни четин ва рикI юмшагъ къатунихъ галаз чи ватанэгьли, къенепатан къуллугъдин старший лейтенант Али Жамединович Челебова зегьмет чIугвазва. УИС-да (уголовно-исполнительный система) санлай адахъ 13 йисан тежриба ава. Чи ватанэгьли яшар тамам тахьанвай жаванрин виридалайни хъсан тербиячивилин тIварцIиз лайихлу хьанва.

— СИЗО-дин тербиячидин кIвалах пара агъурди ва жавабдарди я. Ада неинки пешекарвилин бажарагъвал, гьакIни жаванрин психология дериндай чир хьун, дериндай гъавурда акьун истемишзава. ГьикI хьи, жаванрин тIебиат — им кьилдин алем я. Тербиячи жавандин гьаларикай (переходный возрастдин кьетIенвилерикай, аялар сад-садал гьалдарунин пис нетижайрикай, депрессиядин лишанрикай, чандиз къаст авунин майил аваз хьуникай ва мсб.) хабардарди хьана кIанда. Ада жаванриз хас тир гьар са гьалдай кьил акъудун герек я, — суьгьбетзава чи ватанэгьлиди. — Алай аямдин шартIара силисдик акатнавай аялрин тербиячи насигьатчи, психолог, муаллим ва дуст, гьакI кьетIен бажарагъ, яни инсанвал аквадай искусство авайди хьана кIанда. ГьикI хьи, тербиячидин везифа неинки идарадин низам хуьникай ибарат я, ада рекьелай алатнавай жавандиз вичин тIвар, ла­йихлувал арадал хкиз куьмекна кIанда. Иниз аватзавай гзаф жаванриз чпин уьмуьрда къени ва гьахъвал гваз эгечIдай чIехи кас, халисан инсан садрани акунвач. Ахьтин кьисметарни ава. Кьилел буба, стха, арха алачиз чпин ихтиярда гьатнавайбур, пис-хъсан чирдай кас патарив гвачирбур. Абур патал авторитет авай ксар къуватлубур ва я амалдарбур я. Чун лагьайтIа, абур патал дуьзвилин, намуслувилин, къайгъударвилин ва михьивилин чешнедиз элкъвена кIанда.

Али Жамединовичан суьгьбетдай мадни малум жезвайвал, силисдик акатнавай, дустагъда гьатнавай жаванри чпин гьалдин агъурвал эхирдалди кьатIузвачтIани, гьахъсузвал ва кичIевал абуру лап къатидаказ гьиссзава. Им лагьайтIа, зурба мусибат, тIал я. Гьа и чIавуз хъсан тербиячи патав хьунихъ еке важиблувал ава. И гьал, тIал кьезилардай чIехиди — ам алдатмиш тийидай ва уьмуьрдин четин уламдай экъечIиз куьмекдин гъил яргъи ийиз чалишмиш жедай кас.

— Ихьтин макъамда гьакI къалурун патал, лугьудайвал, формально рахана виже къведач. Жаванри рикIяй-рикIиз тушир рахун гьасятда кьатIуда. Абурухъ гьар садахъ са къилих, хъсан хесетарни, писбурни ава эхир. Гьар садахъ галаз рахадай къайда, абурун рикIиз куьлег жагъурун регьят кар туш. Сад векъидаказ (строго), амма буба хьиз, рахуналди гъавурда тваз жеда. Садаз­, ван-сес тавуна, патав ацукьун, вич текди туширди къалурун важиблу я. Пуд лагьайда вичиз туьнбуьгь авун гуьзлемишун мумкин я, амма, санал ацукьна, шикилар чIугуни ва я кIелуни уяхарда. Вири дуьшуьшрин нетижа сад я:   тербиячи чпиз хъсанвал ийиз гьазур тирди аннамишун.

СИЗО-дин тербиячидин везифадик жавандиз гьар са патахъай куьмек гун акатзава. Али Челебован тербиядин къайдаяр педагогикадин, психологиядин ва кьадарсуз, сергьят авачир сабурлувилин «къаришма» я лагьайтIа, ягъалмишвал авач. Ам гьар сад патал шартIар тешкилиз алахъзава. Арт-терапия — жаванрин мичIи рангарин ва агрессиядив ацIанвай шикилри абуруз чпивай гафаралди лугьуз тежезвай гьалар къалуриз чирзава. Гьа ихьтин шикилрин куьмекдалди дерин депрессия авай жаванар дуьздал акъудзава, абуруз психологри куьмек гузва.

«Ихтибарвилин круг» — гьафтеда садра жаванриз рикIиз хуш темайрай хи­зандикай, дуствиликай, кичIевиликай ва мурадрикай адетдин тушир къайдада суьгьбетардай мумкинвал яратмишзава. Абурухъ чпихъ яб акалунихъ галаз сад хьиз, абуруз чпиз масадбурухъ яб акализни чирзава, гьа са вахтунда ватанпересвилин, марифатдин, эдеб-ахлакьдин месэлайрай тербия гузва.

Хизандихъ галаз алакъа хуьнихъ, Али Жамединовичан фикирдалди, еке важиб­лувал ава. Ам кенефдин кьил квахьнавай дидединни бубадин ва уьмуьр чIулав вилерай аквазвай жавандин арада «муьгъ» арадал гъиз алахъзава. Ада гьалдин ­гъавурда твазва, гьатта гзаф дуьшуьшра кIеве гьатнавай жаван гадар тавуниз эвер гузва.

— Ахьтин аялрал «крест» эцигна виже къведач, — инанмиш я чи ватанэгьли­. — Чи везифа маса — дуьз ва лайихлу уьмуьр­ тухунин — рехъ авайди къалурун я. ГъалатI ахъаюн, эгер ам акьалтIай писди яз хьайи­тIани, им уьмуьрдин эхир туш. А гъа­латI­дилай гуьгъуьниз уьмуьр цIийи кьилелай баш­ламишиз, амма дуьз рехъ тухуз чирна кIанда.

Ибур гьакIан кьуру гафар туш. Дугъриданни, чи ватанэгьлиди чирзава. Уьмуьрда лазим тегьерда, галай галайвал, намусдин вилик уьзягъ тирвал. Али Жамединович жаванрин виридалайни хъсан тербиячивилин тIварцIиз лайихлу хьуни неинки адан пешекарвилиз еке къимет гузва, гьакIни адан инсандихъ инанмишвал квадар тавунал бинеламиш хьуналди тербия гунин къайда нетижалуди тирди тестикьарзава. Мадни — ам вичин пешедиз вафалу тирди, адаз инсанвилин къени вири ерияр хас тирди. Ада гьар юкъуз «Исправить нельзя наказать» ибарада «дуьз хъувун» гафунилай гуьгъуьниз запятой эцигзава. Гележег вилик квай аялдин, жавандин кьисмет хъсан патахъ элкъуьриз чалишмиш жезва. Ада вичин гъилик тербия гузвайбур «хъсанбуруз» ва «писбуруз» пайзавач. Я абурун хивяй тахсиркарвал, жавабдарвални акъудзавач, амма ада абуруз умудлувал гузва, дуьз рекьел хтунин, дуьз уьмуьр кьиле тухунин. Имни обществодин хатасузвал патал къимет авачир лайихлувал я. ГьикI хьи, анжах са жавабдарвилиз чIугуналди месэла гьялна акьалтIзавач, дустагъдай гьихьтин кас ахкъатдатIа, гьадалай тIимил крар аслу туш. Аялдикай, жавандикай ихтилат физвайла, — иллаки.

Рагнеда  Рамалданова