Ам, Ахцегь Мирзе-Алидин штулрикай тир Абдуллаев Абдуреб Насруллаевич, и дуьнья­диз 1925-йисуз атана. Хуьруьн майишатдин илимрин кандидат тир. Чи интеллигенциядин арада ам хъсандиз чидай, инсанвилин ерийралди ада вичиз рикIин сидкьидай гьуьрмет ийиз тазвай. Ахцегь Мирзе-Алидикай гьазурзавай очерк патал алава делилар жагъурунин мураддал­ди зун адан кьилив акъатнай. Чи суьгьбетни Махачкъалада адан квартирада хьанай. А вахтун­да ада, фадлай пенсиядиз экъечIнавай яшлу итимди, вичи лагьайвал, «дачадин уьмуьр» тухузвай. Гуьгъуьнлай заз чир хьайивал, ата-бубадикай рахунар адахъ галаз маса ахтармишзавайбуруни авунай, адавай къачур са бязи делилар  чапдиз акъатай кIвалахрикни акатнай. Амма кьил-кьилел алаз Ахцегь Мирзе-Алидикай адан ихтилат печатдиз акъатна заз акунач.  КIелзавайбурун фикирдиз за рагьметлу А.Н. Абдуллаева 25 йис вилик авур суьгьбет теклифзава. 

_____________________

Куьгьне кIвалер

Бубайрин кьве мертебадин кIвалер леэндин­ кIалубдин, вилик, чарх гана, гьаят квайбур тир. Ана пуд стхадин хизанар яшамиш жезвай, абурукайни гьардахъ винел кьве кIвал, кIаникни кьве цур авай. Чи хизан чIехи хьайила, бубади кьве кIвал кухкIурнай, абур эцигна куьтягьдалди ам вични рагьметдиз фена.

КIвалерин кIаник квай мертеба — къванцикай, винеллайдини накьвадин керпичрикай эцигнавай. Винел са кIвал виридалайни гегьеншди тир (8х4,5 метрдин кьван). Адан къавуз тахта янавай, вични рангунин нехишралди, асланрин, туьтуькъушрин шикилралди чIагурнавай. И кIвале ктабрай ацIанвай 7-8 цлан дакIарар авай. Абур Мирзе-Алидин девиррилай хуьзвай. Чи бубани куьгьне кIел-кхьин чидай, гъавурда авай кас тир. Гьа и кIвале ата-буба яшамиш хьана лугьудай. Мугьманар атайлани, гьана ацукьардай. Дидеди и кIвал чал гьалтунал наразивилер ийидай: екеди тирвиляй хъуьтIуьз ана бегьем чими жедачир.

КIвалерин кIаник чилик атIанвай къазма квай (2,5х2,7 метрдин, кьакьанвилелни метрни зур алай). Аниз гьаятдай гъвечIи ракIарай фидай­. Къазмадин чилиз литер, абурун винелайни суван яцарин хамар вегьенвай. Цларани хамар, хъицикьар тунвай. Амай затIарилай гъейри, ина вичел са шумуд шем кудай кьакьан шемданни авай. И къазмада Мирзе-Али, гьафтейралди, мадни яргъалди текдиз ацукьна, вичин кIвалахдал машгъул жедалдай. Ахьтин вахтара ада вичик садани хуькуьр тавун тIалабдай…

Кар чидай жерягьни тир Мирзе-Али. Гатуз­ хуржунар гваз яйлахра къекъведай, хъчар кIва­тIиз. Абур кутуна, мелгьамар ийидай. Инсандин хата хьанвай чка, мелгьем эцигна, кутIундай. Са шумуд йикъалай кIараб хъуьтуьл жедай, а чIавуз ам вичиз герек акурвал тIуькIуьрна, са­гъар­ хъийи­дай. Малум тирвал, ада къеледа акъвазна­вай­ урус аскерриз гзаф куьмекар авунай, и кардикай императордални хабар агакьарнай. Адани жерягьдиз вичивай вуч хъсанвал­ ийиз жедатIа чирун тапшурмишнай. Мирзе-Али­дини тIалабнай: «Зи халкь кесиб я. Чи чкаярни,­ аквазва квез, къванер я. Анжах са фитер я чахъ булдиз авайди. Къуй чи халкь са цIуд йисан къене хьайитIани налогрикай азад авурай. Мадни­: цикай дар я, никIериз гудай цин къанав ягъиз­ куьмек хьанайтIа, хъсан тир». Император II Николаян тIварцIелди и хатурар ахцегьвийриз авурди я.

ЧIехи кIвале цлан дакIарра авай а ктабар зи, гъвечIи яшарин школьникдин, рикIел екебур, яцIу­бур, заланбур, тумаждин жилдер алайбур, гзафбурун тIварар къизилверекьдалди кхьенвай­бур яз аламукьна. Чаз, аялриз, араб чIалалди­ кхьенвай вири ктабар, гьа Къуръан хьиз, пак за­тIар яз аквадай. ЧIехибуру лугьудай: ктаб гъиле кьурла, адаз темен гана, ам пелев агудна эциг хъия вичин чкадал. Несилрилай несилрал агакьзавай девлетлу библиотека куьгьне кIвалера 1937-йисалди хуьзмай. А йисуз Ахцегьа хьана ихьтин гьахъ-гьисабар. Вири кимерал собранияр тухвана, виридав агакьарна: бес кIвалера авай куьгьне ктабар гъваш жуьмя-мискIиндин вилик, яракьар — гапурар, тапанчияр вахце милициядиз. ЦIуд йикъан къене! ИкI тавурбур суьргуьнда!

Ноябрдин, я декабрдин варз тиртIа лугьуда­ за. Жуьмя-мискIиндин вилик, цлавни гурарин кIара­рив жемятди гъайи куьгьне ктабрин хараяр хьана, абур марфадикни живедик акатна, амукьна. Чи хизанди вуч авунай? Йифиз дидеди­, вахани за, пуд шешелда туна, чи ктабарни гьанал тухвана, анжах вири — ваъ. Дидеди абурукай са 15-20 ктаб хкяна туна. Ибур, чан хва, лагьана, къиметлу ктабар я, гадарна виже къведач, чуьнуьхна кIанда. Чай куьтягь хьанвай фанерадин ящикда туна, винелай хъицикьралди кIевна, муьхце чил эгъуьнна, а ящик чна фура туна, накьв хъивегьна, винелай векьер эцигна.

Халкьди тухвай ктабар жуьмя-мискIиндин вилик лап гатфаралди аламукьнай. Мартдиз чи вацIуз пис селлер къведайди я, гьавиляй адаз Дели-вацIни лугьуда. Гьа селлер атайла, комму­нистрини комсомолри а ктабар вири муькъвелай вацIуз гадарнай. Садра пакамахъ, школадиз фидайла, чаз акуна: вацIун кьер тирвал къерехдиз янавай ктабар я. Чна, аялри абурун жилдер алудна, гьабура чи дафтарар твадай.

А йисуз инсанрин рикIел аламукьай ихьтин агьвалатни хьана. Майдин эвелра вацI кьурана. Экуьнахъ цел фейи папар хтана и хабар гваз. Килигиз­ фейи зазни акуна: чи вацI амачир, инал-анал лекъ­вера яд авай. Вуч хьанвай лагьайтIа, винидихъ къати марфар къвана, уьцIей дагъди­ йикъан са паюна, я адалай артух вахтунда вацIун сив кьуна. Ахпа яд хтанай вацIуз. Гьар гьикI ятIани, акьван­ чIавалди хуьруьнбуруз ихьтин дуьшуьш хьана чидачир.

Чна муьхце чуьнуьхай ктабрин кьисмет гьикI хьанай? Абур 1943-йисалди ана чилик кумукьна­. А йисуз Рутулай атана акъатна ламни гваз Ма­закIай лугьудай са кас. Зун капI-тIеат ийизвай итим я, лагьана ада, заз чида, куь кIвале ктабар авай. Гьабурукай, ФатIимат вах, амани? Дяведин йисар, дар вахт, халкьдиз недайди авачир, инсанар тIалабиз гьатдай чкадал атанвай. МазакIая кьве кило кьурай як, пуд кило цуькI, кьве кило ниси гъанвай. Зун гьеле гъвечIиди тиртIани, зални меслятна, дидеди муьхце чуьнуьхнавай ктабар адаз къалурдайвал хьана. Йифиз, а мугьманни галаз фена, хкудна­ чна чиликай ктабар. За лампа кьунвай. Са-са ктабдиз килигиз, МазакIая абурукай вад-ругуд къерехна. Амайбур тур гьа авай чкада лагьана. Экуьнахъ, вахчуна хкягъай ктабарни, вичин ламни гваз хъфена ам. Амай ктабрикай дяведилай гуьгъуьниз Гъалиб Садыкъидини хкяна тухвана. Муаллим Бедиллагь Алиевани абуруз гъил яна, мад — са къуншидини…

ХъуьтIер чи дереда къайибур жедай, хуьруьнвийриз артух кIвалахарни амукьдачир. Вахт авай итимар, хинкIар тIуьна, кавалар галчукна, кьилерал бапIахар алаз, чпиз хъуьтIуьн рагъ гуз, айвандик ацукьдай. Чун, аялар, жедай, дидейрин кIемерикай хкатиз, абурун ихтилатриз яб гуз. Гьа йисарилай рикIел аламукьна чи ата-бубадикай кIвале ийидай са бязи ихтилатарни. Адан кьве ктабдин тIварар кьадай: диван «Хъурхъ», меди­цинадин ктаб «ТIиб». Рекьидайла, вичин 113 йис тир бадеди лугьудай: «Икьван авай ктаб тир «Хъурхъ». Виче гуя алимдин руьгь къекъвезмай и кIвалер 1958-йисалди амай, ахпа абур чукIурна, анал цIийи кIвалер эцигна…

1963-1965-йисара за Кьасумхуьрел хуьруьн майишатдин территориальный управленидин начальникдин заместителвиле кIвалахзавай. А чIа­вуз Кьасумхуьруьн колхоздик Алкьвадрин отделенини акатзавай. Ана управляющий Гьамзат­, агрономни Муслим тир, кьведни Алкьвадар Гьасанан невейрикай. ГьикI ятIани садра Муслима заз лагьана: «Ахцегьа чи миресар авайди я». Га икI таниш хьанай зун Алкьвадар Гьасанан­ невейрихъ — зи миресрихъ галаз. Эверна заз Ал­кьвадрални, ана са шумуд кас агъсакъалар кIватI хьана. Кардин кьил ихьтинди тир. Гьасана­ кIелайди я Мирзе-Гьасанан медресада. Муаллимди вичин ученикдикай лагьаналдай: «Гила­ заз кьейитIани къайгъу туш, Гьасан амукьзава». Яни зун рикI секин яз рекьида, зун эвездай кас ава. Гьа чIавуз я алкьвадарви чи «элягъай мирес» хьайиди. Лезгийриз гьахьтин адет авай, ивидин мукьвавал авачир кас миресвиле кьадай. ТукIуна са гьер, кIватIна мукьвабур, межлисдал малумарнай: къенлай кьулухъ им чи мирес я. Ахпа цIийи миресар, са шумуд кас, фена Алкьвадрал, гьанани чирайди я чеб…

А. Омаров