Уьмуьрда цIийивилер

Инсан. Алем. Бушлухар… Вири сад-са­дахъ галаз алакъалу я. Рагъ, Варз, Чил эл­къвезва. Девирри, несилри сада-сад эвез­зава. Инсаниятди цIийи­вилерихъ камар къачузва. Абуру яшайишдиз икьван гагьда вилериз такур, гьатта бейнида битмиш тахьай хьтин крар гъизва. Аламатдин, гьейранардай.

Рагъ, Варз, Чил датIана гьикI эл­къвез­ватIа, инсаниятдизни, санал акъваз тийиз,­ виликди, цIийи-цIийи дережайрихъди гьерекатун хас я. ХХ асирдин сифте кьилерилай чун ихьтин вакъиайрин ва гафарин шагьидар хьанва: электрификация, коллек­тивизация, индустриализация, химизация…­ 1960-йисара мадни цIийи «космос», «атом», «ядерный» гафар пайда хьана.

Къе лагьайтIа, вири инсаният «искусст­венный интеллектди» тажубарзава. ИИ — яни тIебии тушир акьул, кьатIунун. ТIе­бии­вилихъ галаз алакъалу тушир бажарагълувал. ИИ арадал гъизвайди мадни инсан, адан  зигьин, акьул ятIани. Амма ИИ-ди вичин кар инсан галачиз, ада виликамаз ганвай буйругъдалди тамамарзава. Чеб чпиз фидай машинар, самолетар, вертолетар, заводра кардик кутунвай кьван роботар, инсандин муракаб кIвалахар эвеззавай аппаратар… Халкьдин майишатда къе ИИ-яр ишлемиш тийизвай са хелни амай хьтинди туш.

ТIебии тушир акьулдин алатар, шейэр. Агьалийрин чIехи паюни акI фикирзава хьи, гуя чпи абур ишлемишзавач, яшайишда гуя ИИ-дикай менфят къачузвач. ИИ-лагьайла, чи хиялдиз гьасятда роботар, беспилотникар, маса аппаратар къвезва. Чна гьар юкъуз ишлемишзавай мобильный трубкаяр, гаджетар, ватсапар,  интернет, «алисаяр», компьютерар, планшетар, ноутбукар… рикIелни гъизвач. Абурни тIебии тушир акьулдин шейэр я эхир.

Инал тIварар кьунвай аппаратрикай дагъдин хуьре авайдани менфят къачузва. Вичел са зегьметни акьалт тавуна, ам дуьньядин атIа кьилевайдахъ галаз вад камунин яргъал алайдахъ галаз хьиз рахазва, адаз шикилар, текстер, концертар ракъурзава, адалай вичини кьабулзава. Государстводин идарайривай герек малуматар къачузва, абуруз лазим справкаяр рекье твазва. Онлайн жуьреда поездриз, самолетриз билетар къачузва, духтурдин патав фин патал нубатда акъваззава, лап устад пешекар­ривай азардиз талукь меслятар къачуз жезва, интернетдин туьквенрай — шейэрни. Куьрелди, ИИ чи вири уьмуьрдиз гьахьнава, адан мумкинвилер мадни артух жезва.

Сесинин куьмекчияр ва акьуллу алатар

Сесинин куьмекчийрин дибдин везифа инсандин рахун (чIал) чируникай ва адан буйругъар кьилиз акъудуникай ибарат я. Гьавиляй инсанди абурукай гьар юкъуз менфятни къачузва.

ИИ-рик акатзавай ChatCPT 40 ва CIaude 35 Sonnet хьтин моделри не­ин­ки­ инсандин буйругъар тамамарза­ва, гьакI­ни абур адахъ галаз рахазва, акьуллу жавабар гузва, ихтилат яргъалди давамарзава. Инал тIвар кьунвай моделрилай ихьтин везифаярни кьилиз акъу­диз алакьзава: Малуматар, хабарар кIел­зава, кIвалахдин гьахъ-гьи­сабар гьазурзава, гуьруьшрикай къейдер кхьизва. Гьавадикай хабарар гузва. Зенгер ийизва. Малуматар  тайин­ чкадиз рекье твазва. Виликамаз тайи­нарнавай кар рикIел хкизва.

Акьуллу кIвал ва алатар ишлемишун

Сесерин куьмекдалди ИИ-дикай ге­гьенш­диз менфят къачузвай къайда «акьул­лу кIвал» я. Адаз буйругъ гуналди, хейлин гьерекатар тамамарзава. Экв кутазва, чимивал къайдадик хьунал амалзава, яша­йиш­да ишлемишзавай техни­ка кардик кутазва, мультимедийный алатар идара ийизва, яни кIвалин кайванидиз важиблу маса крарал машгъул жедай мумкинвал яратмишзава. ГьикI лагьайтIа, адан гъилерин кIвалахар машинри, аппаратри кьилиз акъуд­зава эхир.

Рекьера гьалар къайдадик кутун

Рекьера арадал къведай гьалар виликамаз къайдадик кутун четин кIвалах ятIани, ИИ-ди и месэлани менфятлувилелди гьялзава. Машинар авай гьал чирдай алатри жуьреба-жуьре чешмейрай (CPS-трекерар, гуьзчивалдай камераяр, рекьерин датчикар, водителрин малуматар) агакьзавай хабарар ахтармишзава, чирзава. ИИ-дин и ахтармишунрал асаслу яз, транспортдин потокрин моделар туькIуьрзава, машинар санал кIватI хьуникай (затор) виликамаз хабар гуналди, виридалайни ачух, йигиндиз гьялиз жедай рехъ теклифзава. Гьа са вахтунда таксийрин, общественный транспортдин кIвалах идара ийизва, агьалийриз чпин  дерди фад гьялунин карда куьмек гузва.

Онлайн-туьквенрин теклифар

И къайдада жуьреба-жуьре шейэр­ маса къачунин кардани ИИ-ди еке чка кьазва. Сифте нубатдани интернет-туьк­венри тIебии тушир акьулдикай менфят къачузва, яни агьалийриз чпин метягьар теклифзава, муьштеридиз гзаф кьадар шейэрикай вичиз герекди, кIандайди хкядай ва маса къачудай мумкинвал гузва. Муьштерийрихъ галаз датIана рафтарвал авун, алакъа хуьн патал интернет-туьквенри чат-ботрикай, телеграм-бот­ри­кай менфят къачузва.

Сагълам уьмуьр

ИИ-ди хсуси сагъламвилин пата­хъай къайгъу чIугунин кардизни екез куьмекзава. ИИ ишлемишуналди кардик­ кутазвай мобильный приложенийри­ бе­дендин активвал ва санлай гьал чирдай мумкинвал гузва. Азарлу хьайи вахтунда вуч ийидатIа, меслятзава­, лазим дарманар теклифзава. Бедендин активвал ва сагъламвилин гьал чирун­ тайинарун патал фитнес-трекерар, акьуллу сятер ишлемишзава. Абурун къене­пата авай датчикри фейи мензил­ ва камарин кьадар, кайи калорияр, ахварин ери, ри­кIин ритм тайинарзава. ИИ-дин алгоритмайри и делилар­, малуматар ахтармишзава ва инсандиз вичин сагъламвиликай тайин­ хабар­ гузва. И малуматрал асаслу яз, ИИ-ди уьмуьр­дин къайда хъсан патахъ дегишардай меслятар, теклифар гун мумкин я. Мисал яз — ксудай вахтунин, бедендин активвал хкаждай упражне­нияр авунин, рикIиз артухан фикир гунин, недай няметрин, хуьрекрин гьа­къиндай­. И жуьредин технологияр­ ишлемишун гегьенш жезва ва абуру жув авай гьалдиз дикъет гунин карда куьмекзава.

ИИ-ди сагъламвилиз талукь малумат­рай гьич фикирдизни гъиз тежер гьалар жагъуриз, дуьздал акъудиз куьмекзава. Активвилин, ахварин, пульсдин трендар ахтармишуналди, инсандиз ИИ-ди гьар юкъуз­, жуьреба-жуьре четин гьалара гьатайла, вичин бедендиз гьикI  таъсирзаватIа, гьам чириз куьмекзава. Ида жуван сагъламвилив кардин гъавурда аваз эгечIдай мумкинвал яратмишзава.

ТIебии тушир акьулди диабет азардикай жув хуьнин месэлани гьялиз куьмекзава. Талукь приложенийри глюкометрдин делилар ахтармишзава, нез­вай хуьрекар, бедендин активвал гьисаба кьазва, ивидик квай шекердин кьадар тайинарзава, инсулиндин дозайрин ва гьал хъсанардай тек­лифар гузва.

Фильмаяр ва музыка

Машгъулатрин, рикI аладарунин хилени ИИ-яр гзаф ишлемишзава. Абуру инсан килигзавай кинояр, ада яб акалзавай музыка, гузвай къиметар, эцигзавай лайкияр, дизлайкияр, рикI алай эсерар ахтармишзава ва абурун бинедаллаз касдиз хуш къведай фильмаяр, музыка, манияр теклифзава.

Контент арадал гъун

Эхиримжи йисара ИИ-дин нейросетра кьетIен контент арадал гъунин кIвалах гегьенш жезва. Яратмишунриз, машгъулатриз талукь хиле ИИ-дикай менфят къачузва.

КьетIен авторар ва соцсетар патал суьретар, шикилар туькIуьрдайла, видеороликар, презентацияр патал музыка хкядайла, субтитрар арадал гъидайла ва абур маса чIалариз таржума ийидайла; шиирар, сценарияр ва маса текстер кхьидайла; жуьреба-жуьре къугъунар, машгъулатрин мярекатар ва онлайн-къугъунар тешкилдайла.

ИИ-дин куьмекдалди кхьинар­ жуь­ре­ба-жуьре чIалариз таржума­ ийизва­. КIва­ле экуьниз, гьавадиз, хатасузвилиз­ талукь серенжемар кьилиз акъудзава. Суьретда, шикилда авайди вуж ятIа чирзава, тайинарзава. Сесиналди чайникдив, пылесосдив ва яшайишдин маса аппаратрив кIвалахиз тазва, эквер кутазва ва хкудзава.

Бегьер артухарда

ТIебии тушир акьул хуьруьн майишатдани ишлемишзава. Адан куьмекдалди чилин ламувал, накьвадин химкъурулуш, тIе­биатдин гьал ва гьава тайинарзава. ИИ-ди фермерриз чилик тум мус кутадатIа, гьи­кьван миянардай шейэр вегьедатIа, мус яд гудатIа лугьузва. Россиядин бязи регионра автопилотдал алай тракторри цанар цазва, комбанийри бегьер кIватIзава. Месела, 2020-йисуз 720 агъзур тонн бегьер кIватIна.

Са гафуналди, алай вахтунда ИИ чи яшайишдин къакъудиз тежер паюниз эл­къвезва. Йисалай-суз адан таъсир мадни­ гзаф жеда. Чаз генани акьуллу машинар, аппаратар аквада. ИИ-ди вичин хивез мадни еке везифаяр къачуда. Ада кIвалени, кIвалахдани аналитикадин, тешкиллувилин лап муракаб крарни кьилиз акъудда. Ида, кIвалахдин менфятлувал хкажунихъ галаз сад хьиз, инсандиз вичин алакьунар, чирвилер артухардай, чIехи месэлаярни регьятдиз гьялдай мумкинвилер ачухда. Кьилинди,  алай аямдин технологияр, ИИ-яр, абурун хъсан, хийирлу ва  пис терефар чирна, гъавурда аваз ишлемишун я.

Хийир Эмиров