КIвалахдин юлдаш райондиз, хайи хуьруьз хъфена хтанвай. За хизанрикай, багърийрикай ва анра авай гьаларикай хабар кьурла, ада «вири хъсан тир, амма хсуси багъдай шуьмягъар кIватI хъийидайла, лап тади гана заз» лагьана.

— Вучиз эхир? — жузуна за. — Къуншийриз, абурун аялриз эвердай ман, куьмекдайвал.

— Агь, Нариман стха, ахьтин къуншияр­ гьинай гъида? — гьайифдивди лагьана­ ада. — Гьабурузни чпин багълар авайди я, гьарма вичин кардин гуьгъуьна авайди я. Куьмек тIа­ла­байтIани, ви гьарайдиз гьай лугьудай кас амайди туш.

И гафари зи рикIел жуван жаван вахтар хкана. Дагъдин хуьре яшамиш хьун регьят туш. И кар ана яшайиш кьиле тухузвайбуруз, дагъларин шартIар акурбуруз малум я. Четинвилер алудун патал дагъвийрихъ, улу-бубайрилай атанвай сада-садаз куьмек гунин хъсан адет авайди тир. Вири­да адал амални ийизвай. И адетдиз чи хуьруьнвий­рини вафалувал къалурзавайди тир. Ил­ла­ки гатун, зулун кIвалахар агуддайла.

Векьер ядай вахт дагълара июлдин, августдин варцарал ацалтзава. Сифте нубатда жемятди, сад хьана, мелер ийиз, колхоздин векьер ядай, мал-къарадиз бес кьадарда алаф гьазурдай. Ахпа агьалияр чпиз чара авунвай участокрай векьер ягъунив эгечIдай. Вири хизанар сад хьиз тушир. ЦIуд-цIувад ксар авайбуру чпин дерди регьятдиз гьялдай. КIвале са эркек авай хизанри куьлуь мелер тешкилдай. Кьуд-вад хизандин итимри, санал кIватI хьана, нубатдалди са-садан векьер ядай.

Итимар авачир хизанрин месэла кимел гьялдай. Вирида гьуьрметзавай агъсакъал­ри кьуд-вад итимдикай ибарат дестеяр тайи­нардай ва абур хендедайрин, кьилди амай дишегьлийрин векьин участокрай векьер ягъиз ракъурдай.

КIвалер эцигзавай хуьруьнвидиз вири­ жемятди куьмек гудай. Иллаки къавариз накьв гудайла. Ча десте итимар накьв авай кьвалак фидай. Машин ва я араба накьвадив ацIуриз, хуьруьз рекье хутадай. Дишегьлийрин дестеди накьв гурарай виниз къавал акъуддай. Жегьилри  абурун чувалриз руг вегьез куьмекдай. ЦIийи кIвалерин къав гарал лепе гузвай тIаратIрини безет­мишдай. Абур мукьва-кьилийри гъана, къа­вун гьар са пипIел хкаждай. Зегьмет чIуг­вазвай инсанрин гьевес хкаждай зуьрнечийрин дестени жедай. Музыкадин сесери гьар садан гуьгьуьл ачухардай. Къавариз накьв гана куьтягьайла, лезги шурва, дуьгуьдин аш, иситIа, афарар ва маса няметар алай суфрани ачухдай. Гьайиф, къе амач гьакьван хъсан крар.

Хиперикай нек ацадайлани, гьа и къайдадикай менфят къачудай. Касдиз авай хи­перин кьадардиз килигна, адал хипер ацадай шумуд югъ къвезватIа, тайинардай. Суьруьда авай хиперикай нек ацун четин кIва­лах­рикай сад я. Гьавиляй куьмек галачиз жедайди тушир. Хуьруьнвийри, сада-са­даз куьмек ийиз­, и серенжемни вахтунда, масадбуруз зиян хкат тийидайвал кьилиз акъуддай. Кьилин месэла ам тир хьи, фадлай кардик квай адетдал наразивалдайбур авайди тушир. Нубат атай юкъуз, куьмекарни галаз, майишатдин къайгъуяр бегьемардай.

Чи хуьруьнвийриз кьураматдани, цик квай чкайрани никIер авай. Анра саки вири­да техил ва картуфар цазвай. Картуфар хкуд­дайлани, талукьар ва къуншияр куьмекдиз къведай. Вахтунда хкудна, кIвалериз хутахдайвал. Марфарик акатна, кутIун тавун, зегьмет чIугуна, арадал гъанвай бегьер гъиляй тефин патал. Къе-садан, пакадин юкъуз масадан картуфар хкуддай. Недайбур, тумуниз тадайбур, маса гудайбур никIе амаз чара ийидай ва кьилди-кьилди чувалра твадай.

Йигарар гатадайлани, и адет бакара­ къведай. Серенжем кьилди касдилай алакь­­­завайди тушир. Сада цуьлер хкидай, масада абур ратIрал вегьедай, пуд лагьайда ругунар галай балкIанар гьазурдай, гатай цуьлер са патахъ авуна, абур рат тирвал­ чукIурдай. Дишегьлийри, гарал вегьез, нагъ­варикай техил хкуддай, гьазуран къуьл, мух хармандал тухудай…

Къуншийри, мукьва-кьилийри, магьлединбуру сада-садаз ийизвай куьмекди инсанриз, чпин къайгъуяр вахтунда тамамарунихъ галаз сад хьиз, хъуьтIуьз гьазурвални ийидай мумкинвал гузвай. Имни лап кар алай месэла тир.

Бес къе вучиз и гуьзел адет къуватдай вегьенва? Вучиз инсанар кьилди-кьилихъ хьанва? Вучиз сада-садаз куьмекдай, жуванди кIевяй акъуддай къимиш къвезвач?­ Яраб кIвалер кьве метрдин жугъунри кIев­навайвиляй, ва я мукьвавилин, къуншивилин, инсанвилин алакъаяр квахьзавайвиляй ятIа?

Санлай къачурла, инсанри багъривал, мукьвавал, къуншивал рикIелай ракъурнавач, инкарзавач.  И делилни чаз хийир-шийирдин мярекатрик аквазва. Вирида иштиракзава, амма виликдай хьиз ваъ, яргъал мугьманри хьиз. Мехъерик, ресторандиз хьиз, атана, хуьрекар тIуьна, хуш атайтIа, са кьуьлни авуна, пулни вегьена, хъфизва­. Къад-къанни цIуд йис идалай вилик икI тушир эхир. Мехъер бинедилай эхирдалди миресри кьиле тухудай. Талукь вири месэлаярни абуру мехъеррин иесияр галаз гьялдай. Свасни багърийри гъидай. Хуьрекар гьазурунни, са тIапахъан квачиз, жуванбуру чпин хивез къачудай. Куьрелди, мехъерзавайдаз вири патарихъай куьмекдай.

Гила банкетрин залра тешкилзавай мехъеррик багърийрин, мукьвабурун куьмекар герек амукьзавач. Гьатта мехъеррин иесиярни залдиз гьа мугьманар хьиз физвайди я лугьузва. Талукь пешекарриз пул гайила, вири крар абуру тамамарзавайла, куьмекрикай вучзавайди я?- алава хъийизва.

Вири хуьрера банкетрин залар авач эхир. Ахьтин вахтар жезва хьи, мехъерик атанвай мугьманрин вилик вахтунда хуьрек эцигиз тежезвай. Къапар, тIурар чуьхуьдайбур авачирвиляй. Са нел ятIани и кар ихтибарзава, адани кьил баштанзава. Багърийрин патай лазим куьмек агакь тавурла, маса серенжемарни кьулухъ язавай, мехъеррин гурлувал, шадвал квахьзавай, хъел къвезвай, такIан жезвай дуьшуьшарни тIимил туш. Вири багърийрин, ярар-дустарин иштираквал аваз тухузвай и шад, бахтлувилиз кам вегьезвай мярекат халис мехъер яз амукьзавач.

Вири вахтара багъридак, жувандак умуд кутазвайди я. Бубайрилай амай хъсан адетар. Важиблу гьихьтин кар гъиле кьаз хьайитIани, амлейриз, миресриз эвердай, меслятдай, хъсан, пис терефар, куьмекдай рекьер тайинардай. Куьмекарни рикIин сидкьидай гудай: кIвалер эцигдайлани, мехъерардайлани, инсан рагьметдиз фейилани, буржара гьатайлани, гужлудан гъуьнтIуьник акатайлани… Четин гьихьтин месэла арадал атайтIани — гьа вахтундани. Гила чавай гьакI я лугьуз жедани? Бажагьат. Чарасуз хизандин дерди туькIуьриз пул герек атайла, агьваллу стхадин патав бурж кьаз фейи стха ракIарилай элкъуьрзава.

Рагьметлу дуст, шаир, публицист Шагьабудин Шабатова садра завай наразивал­ кваз хабар кьунай: «Алай девирдин чIурувал вуч ятIа чидани ваз?»

— ЧIурувилер садни кьвед туш кьван, — лагьана за.

— Ваъ, ваъ, дуст кас, виридалайни еке чIурувал ам я хьи, инсанривай багъривилин, мукьвавилин, хуш рафтарвилин, сада-садаз куьмек авунин важиблу ерияр къакъатзава, авайвал лагьайтIа, къакъудзава. РагъакIидай патахъай атай булутри, тIурфанри, харари милли адетрин, чи улу-бубайрилай агакьнавай къиметлу, лайихлу адетрин бине хкудзава. Талукь чIехибуруни акьалтзавай несилдик акатзавай и хума таквазвай амаларзава. Идан нетижа хъсанди жедач, дуст…

Хуьрени, райондани, уьлкведани гьа ихьтин гьалар аквазвай шаирди вичин «Девир я ман» шиирда кхьенай:

 

Хуьруьн са пай мукьвабур я, валлагь, заз

Гьам дидедин, гьам бубадин паюнай.

РикI ачухдиз, сивик хъвер кваз кьабулдач,

Кваз кьадач жув гьич пIапIрусдин кьатIунай,

 

Амач жуван кIвализ къведай са халу,

Ачух къапу я, алачир гьич тIапIар.

Пагь, зун кас атунихъ жезва тамарзу,

Заз эвердай ванцихъ къаних яз япар.

 

Зун гишила абурун кIвализ физвайд туш,

За вуч ийин — рикI дар хьайи арада.

Хкведа зун кIвализ, мурмур ацалтна,

Бетер бейкеф авур жуьре чарада.

 

Девир я ман, пул шагь хьанвай алайди,

Пул кIватIунин вири гара гьатнава.

Мукьвавилер, инсанвилер, хатурар,

Берекатсуз хьана, гьиниз катнава?

 

Я кIвал кIвалихъ, я хуьр хуьруьхъ галамач,

Гьич кьатIузни тежер крар аквазва.

Яраб мад вуч ахквадатIа вилериз?

Лугьуз вилер ишез, рикI зи дакIвазва.

РагъакIидай патахъай советрин инсанрал илитIай «джунглийрин» къайдайри, пулуникай «шагь» авуни, инсанвилин ерияр­, намус виляй вегьедай чкадал гъуни инсанар сад-садаз душманар ийизва. Арада авай багъривал, мукьвавал квадарзава­. Умуми мурадар, къастар тергзава. Хсуси агьваллувилихъ калтугна, хъсан адетриз кIур гузва. Зиянлу и хума виридахъ, иллаки­ акьалтзавай несилдихъ, галукь тавун патал, инсан такIан хьунин западдин къанажагъдин таъсирдик акат тавун патал диде-бубайри, муаллимри, жемиятди ва гьукумдин вири жуьрейрин органри санал кIвалахун герек я. Къе и месэладиз фикир тагайтIа, пака гьалар мадни пис хьун мумкин я.

Нариман  Ибрагьимов