4-октябрдиз Дербентда, «Алые паруса» комплексдин конференций­рин залда, Россиядин миллет­рин крарин рекьяй Федеральный агентстводин, миллетрин арада ала­къайрин рекьяй РФ-дин Прези­дентдин патав кардик квай совет­дин ва Россиядин халкьарин кIва­лин куьмекдалди, ФЛНКА-ди тешкилнавай тарихдинни ватанпересвилин «ЧIехи бубайрин ирс» форумдин сергьятра аваз, «Лезги­ чIал хуьнин ва машгьур авунин кар алай рекьер: месэлайрилай абур гьялунал» лишандик кваз эл­къвей стол кьиле фена.      

Адан кIвалахда алимри, муаллимри, жемиятдин деятелри ва милли тешкилатрин векилри иштиракна. Мярекат «Лезги газетдин» кьилин редактор, Россиядин журналистрин союздин РД-да авай отделенидин председатель Мегьамед Ибрагьимова тухвана.

Эвел кьиляй ада мярекатдиз атанвайбур элкъвей столдин кIва­лах­да иштиракзавайбурухъ галаз та­нишарна. Абурун арада РАН-дин Да­гъустандин федеральный ахтармишунрин илимдин центрадин Гь. ЦIа­дасадин тIварцIихъ галай чIалан, ли­тературадин ва искусстводин инсти­тутдин илимдин кьилин къуллугъчи, филологиядин илимрин канди­дат Саимат Юзбегова, Тахо-Годидин тIварцIихъ галай институтдин­ илимдин чIехи къуллугъчи, лезги чIалан муаллим Жаклина Мейланова, «Да­гъустандин дишегьли» журналдин редактор Наира Ибрагьимова, Махачкъалада авай лезгийрин милли тешкилатдин кьил Пакизат Рагьимханова, лезги чIаланни литературадин кьилин дережадин муаллимар, шаирар Минаят Муталибова­, Гъуланге­рек Ибрагьимова, Мукаил Агьмедов­, РД-дин Общественный палатадин векил, журналист Ханжан Къурбанов, тарихдинни ватанпересвилин «Гьажи Давуд» центрадин регьбер Самур Алиев, «Лекьрен муг» этнолагердин тешкилатчи Садикь Гьасанов, мектебрин директорар, и цIарарин автор ва масабур авай.

Мегьамед Ибрагьимова кIватI хьанвайбур веревирд ийидай кьилин месэлайрихъ галаз танишарайдалай­ кьулухъ гаф мярекатдин тешкилатчи, ФЛНКА-дин президент Васиф Гьасановаз гана: «Квез и чIаван хийирар! ЧIалахъ рикI кузвай икьван муалли­мар иниз атунал зун пара шад я. Кьвед-пуд йис вилик зун ФЛНКА-дин кьил яз хкягъайла, чна чи халкьдихъ авай кьилин кьве месэладиз амайбу­рулай пара фикир гун кьетIна. Сад лагьайди, халкьдин арадай чIугунвай часпар ахъай хъувунин (чна и месэ­ла­дай кьве уьлкведин президент­риз­ни чарар кхьена), кьвед лагьайди­, лезги чIал хуьнин месэлаяр. Чна гьар йисуз чи медениятдиз, тарихдиз, чIа­лаз талукьарнавай мярекатар тухузва. Алай йис лезги чIалаз талукьарна­вайди я. Нубатдин мярекатни чна хайи чIалахъ галаз алакъа­лу авуна­. Иниз атанвай куьн вири сагърай. Куьн атуй, рагъ атуй. Къенин чи мярекат хайи чIал вилик тухудайбурукай хьурай!»

Гуьгъуьнлай рахай алим Саимат­ Юзбеговади чIалан пешекарар, муаллимар санал кIватIунай, хайи чIа­лан месэлайриз талукьарнавай элкъвей стол тешкилунай мярекатдин тешкилатчийриз сагърай лагьана.

— …Са лезги чIал туш четин гьалда авайди. Дагъустандин халкьарин­ эдебиятдин чIалар вири гьа ихьтин гьалда ава, — къейдна ада.  Рахазмач. ЧIалаз гьуьрметни амач, къиметни. Им чIалаз ганвай виридалайни залан гьал я. Са кьве йис вилик СтIалдал хъфейла, зун ихьтин шикилдин шагьид хьана. Залайни чIехи яшда авай лезги са папа гададиз урусдалди «мальчик, посторонись» лугьузвай. Чна хуьруьн чкада хайи чIал хъсан гьалда ава лугьуз фикирзава, амма гьакъикъат гьихьтинди ятIа гьа ихьтин мисалрай аквазва. Идалай залан кар жедани? Зи рикIяй акъатзавач. ЧIал чир хьун гьар са касдин абур я… — къейдна С. Юзбего­вади.

С. Юзбеговади гьакIни алай вахтунда лезги чIалан орфография­динни терминологиядин месэлайрал­ машгъул жедай комиссия арадал гъанвайдакай ва адан кьилин везифайрикай хабар гана:

«Алай йисан июндин вацра, чна тIалабни тавунмаз, Дагъустандин Гьу­куматди Дагъустандин чIалариз талукь орфографиядинни терминологиядин комиссияр тешкилунин буй­ругъ гана. Чи чIалаз талукь комиссиядик чIалан 13 пешекар кутун­ва. Комиссиядин векилрин асул ве­зи­файрикай эхиримжи сеферда 1998-йисуз кьабулай лезги чIалан ор­фографиядин къайдайрин кIватIал цIийи хъувун (дегишвилер кухтун), орфографиядин цIийи гафарган гьазурун акатзава. И месэлаяр, чи чIала хьиз, амай халкьарин чIаларани ава. Комиссияди кьабулдай къараррикай­ малуматар веревирд авун патал «Лезги газетдиз» гуда. Чна чкадал кIвалахзавай муаллимрилай чIалан месэлайриз талукь яз абурун теклифар, меслятар вилив хуьда», — лагьана С.Юзбеговади.

Тахо-Годидин тIварцIихъ галай институтдин векил Жаклина Мейлановади вичин рахунра мергьяматлувилин «Иман» фондунин куьмекдалди 5, 6, 7, 8-классра кIелзавай аялар патал лезги чIаланни литературадин ктабар акъуднавайдакай, абур мектебрив агакьарнавайдакай, респуб­ликада 9-класс акьалтIарзавайбур патал дидед чIаларай ОГЭ кардик кутунвайдакай малуматар гана.

Пешекарди къейд авурвал, дидед чIаларай вахкузвай ОГЭ, маса предметрай хьиз, мажбури имтигьанрик кутунвач. Ам хкядай предметрин сиягьдик акатнава. Аялдивай хайи чIалай ОГЭ вахкайтIани жеда, вахкун тавуртIани.

Ж. Мейлановади вич 9-классда ОГЭ кардик кутунихъ галаз рази туширди лагьана. Ада къейд авурвал, 9-классда хайи чIал ва эдебият патал гьафтеда кьве предметдизни са сят чара авунва. Ихьтин шартIара аялар ОГЭ вахкуниз гьазуриз жедач.

И месэладин гьакъиндай рахадайла, Белиж поселокдин 1-нумра­дин юкьван мектебдин директор Имара Заловади дидед чIалай ОГЭ кардик кутун еке гъалатI я лагьана. — Чи мектебда хайи чIалаз чна кьетIен фикир гузва, — къейдна ада. — За, директор яз, школадин компонентдай хайи чIалан предметдиз са сят вахкана, нетижада чи мектебда чIаланни литературадин предметриз пуд сят хьанва. И месэла (тайин тир са предметдиз алава сятер чара авун) мектебдин директордин ихтиярда ава. Хайи чIал кIандайди, и мумкинвиликай менфят къачуна, дидед чIал вилик тухуз алахъда.

— ОГЭ-диз талукь яз заз икI лугьуз кIанзава. Алай вахтунда 9-класс акьалтIарзавай аялрикай гзафбуру­вай дидед чIалай ОГЭ вахкуз жедач­. Нетижада хейлинбур аттестат авачиз­ амукьда. Бес абурун мурадрин, вилик финин рехъ икI кьатIун дуьз жезвани? Талукь министерствода авайбуру 9-классра хайи чIалай ОГЭ гьикI лагьана кутазвайди я, 9-классра дидед чIаларай бес кьадар ктабар авачирла, сятерин кьадар тIимил тирла­, мектебриз къвезвай аялриз бегьемдиз хайи чIал чин тийизвайла, хайи чIалан тарсар учебный планда мажбури тир паюник кутун тавун­вайла, муаллимарни бес тежез­вай­ла? Сифте хайи чIалар чирдай шартIар тешкилна кIанда, ахпа — ОГЭ, — акьал­тIарна вичин рахунар И. Заловади.

Вини СтIалрин юкьван мектебдин лезги чIаланни литературадин муаллим Минаят Муталибовади вичин рахунар хуьруьн мектебда лезги чIалан тарсар гун четин хьанвайдакай лугьуналди гатIунна. «Тарсар гун, гьакъи­къатдани, четин хьанва: 1-классдиз къвезвай хейлин аялриз бегьемдиз чIал чизвач. КIвале, аялрин бахчада хайи чIалал рахазвач. Бахчада садра-кьведра кьиле физвай лезги мярекатарни тербиячийри урус чIалал тухузва. ЧIал квахьунин кьилин себеб им я.

1-классда дидед чIалаз гьафте­да са сят ганва. Аялар са сятина гьарфар чириз агакьзавач. Гьарфар чизвач, чIурукIа кIелзава, гъавурда акьазвач — марагъ авач. Ж. Мейлановади ктабар, бес кьадар акъудна, мектебриз агакьарна лугьузватIани, абур бес жезвач».

М.Муталибовадини исятда мек­теб­ра хайи чIаларай ОГЭ кардик кутун герек туширдакай лагьана. «Сифте къанун кьабулин гьар миллетди мажбури къайдада вичин чIал чирдай, ахпа бес кьадар сятер, ктабар, муаллимар жен. ИкI тахьанмаз­, кар виликди фидач. Чи гьукумат гафарал­ди ваъ, краралди хайи чIаларихъ элкъуьник умуд кутазва», — къейдна ада.

Ханжан Къурбанова Махачкъалада аялриз авар чIал чирзавай “Кавсар” тIвар алай бахча кардик квайдакай лагьана. Алай вахтунда ина 80 аял ава, абуруз гъвечIи чIавалай хайи чIал чирзава. Х.Къурбанован фикирдалди, иллаки шегьердин чкада аялриз хайи чIал чирун патал ихьтин бахчаяр арадал гъунихъ еке метлеб ава. Аваррилай гъейри, маса миллетрихъ гьелелиг ихьтин бахчаяр авач.

Веревирдзавай месэлайрин гьа­къиндай мярекатдал чпин фикирар­ гьакIни РФ-дин лайихлу муаллим­ Магьият Жаруллаевади, Агъа СтIалрин юкьван мектебдин директор Феликс Магьмудова, Самур Алиева, Наира Ибрагьимовади, Пакизат Рагьимхановади, Мукаил Агьмедова, Садикь Гьасанова ва масабуру лагьана. Идалай гъейри, ФЛНКА-дин кьилевайбуру алай йисан гатун вахтунда чи хуьрера «Лезги мектеб» проект вилик тухуз куьмек гайи лезги чIалан муаллимрив гьуьрметдин грамотаяр вахкана.

Элкъвей столдин нетижаяр кьадайла, Васиф Гьасановани Мегьамед Ибрагьимова къейд авурвал, къа­рагъарай вири месэлаяр санал кIватIна, резолюция гьазурда ва гьар са месэладай абур гьялун патал талукь идарайриз чарар-цIарар рекье твада.

Къагьриман Ибрагьимов