Дагълух чкайрин форум

1-3-октябрдин йикъара Дагъустанда рес­публика патал важиблу мярекат — Дагълух чкайрин международный кьвед лагьай  форум кьиле фена. Ада вичин майданрал СНГ-дин уьлквейрин, Россиядин Федерациядин парламентрин, талукь тир министерствойрин ва идарайрин векилар, алимар ва международный тешкилатрин делегатар санал кIватIна. Форумда СНГ-дин вири государствойрин парламентрин уртах Ассамблеядик акатзавай (МПА) ва гьакIни маса 20-далай виниз  уьлквейрай тир тахминан  1000 касди иштиракна.

ИкI, иниз Узбекистандай, Белоруссиядай, Эрменистандай, Тажикистандай, Азербайжандай,  Къазахстандай,  Къиргъизис­тан­дай, Пакистандай, Индиядай ва Иран­дай­, гьакIни Россиядин жуьреба-жуьре ­ре­гионрай  атанвай  вишералди  пешекарри­ пуд йи­къан вахтунда дагълух районра кьиле­ физвай яшайишдинни экономика­дин,­ ­гьакI­ни тIе­биатдин дегишвилерихъ галаз кьадайвал туькIуьрунин месэлаяр вере­вирдна.

Инал къейд ийин хьи, форум тухун патал Дагъустан хкягъун дуьшуьшдин кар туш. Республикадин экономикадин ва мулкар виликди тухунин министр Гьажи Султанова  суьгьбет авурвал, Дагъустан Россиядин регионрин арада дагълух чкайра авай хуьрер хуьн ва виликди тухун патал законлу ихтияррин бине арадал гъайи сифте субъектрикай сад  я. Республикада дагълух мулкар яшайишдинни экономикадин рекьяй виликди тухунин региондин госпрограмма ­уьмуьрдиз кечирмишзава, адан сергьят­ра­ аваз хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилзавайбуруз государстводин патай куьмек гузва. ИкI, эхиримжи пуд йисан вахтунда карчивилиз ва дуланажагъдин месэлайриз талукь 645 арзадиз разивал ганва.

ГьакIни республикада Россияда дагълух мулкар хуьнин ва виликди тухунин гьакъиндай федеральный закондин проектдин винел кIвалах кьиле тухузва. Мукьвал вахтунда ам веревирд авун патал Госдумадиз рекье твада. Идакай форумдал РД-дин Кьил Сергей Меликова хабар гана. Пешекарри фикир гайивал, «дагълар» гафунин мана законодательный дережада гьелелиг тайинарнавач.  Гьаниз килигна, дагълухбурук кьилди къачур гьихьтин муниципалитетар акатзаватIа тайинариз жедай алгоритм туькIуьрун лазим я.

Сад лагьай юкъуз форумдин кIвалах шад гьалара ачухунин мярекатдал рахадайла, Сергей Меликова сифтени-сифте СНГ-дин иштиракчияр тир государствойрин МПА-дин Советдиз ва  тешкилатдин регьбер Дмитрий Кобицкийдиз регион форум тухудай майдан яз хкягъунай сагърай лагьана. Ада къейд авурвал, форум кьиле тухун патал республика хкягъун лайихлу кар хьана, гьикI лагьайтIа, Дагъустандин дагълух паюни, санлай къачурла, вири мулкунин 45% кьван майдан кьазва. Дагъларин чкайра агъзурдалай гзаф хуьрер ава, анра 70% агьалияр яшамиш жезва. Гьа са вахтунда дагълух 7 район маса уьлквейрихъ галаз сергьятрал ала. «Къе чна пешекаррин, гьукумдин векилрин, бизнесдин ва жемиятдин тешкилатрин чалишмишвилер дагълух чкайра яшайишдин шартIар хъсанарун, абур виликди тухун ва экология хуьн патал тупламишзава», — лагьана­ С. Меликова. Ада рикIел хкайвал, Дагъус­тан уьлкведа лапагдин як виридалайни гзаф гьасилзавай ва ам къецепатан уьл­квейризни маса гудай мумкинвал авай регион я. ГьакIни Дагъустандин дагълух мулкарин тIебиатдин шартIар гьатта вири жуьрейрин туризм (дагъдин, спортдин, экологиядин, экстремаль­ный) виликди тухун патал чпиз тешпигь авачирбур я. С.Меликова къейд авурвал, регион виликди тухун патал уьлкведин дагълух мулкариз талукь къанунрин бине арадал гъун чарасуз я.

«Дагъдин чилерин кьетIенвилер себеб яз, республикада транспортдин къурулуш вилик тухунихъ, яшайишдин объектралди, мисал яз, азарханайралди, мектебралди, аялрин бахчайралди  таъминвилихъ галаз алакъалу четин месэлаяр ава, гьакI газдалди таъминаруниз талукь четинвилерни. Дагълух мулкар хуьн ва виликди тухун патал федеральный дережада государстводин патай виле акьадай хьтин куьмек герек я», — лагьана ада.

Россиядин Федерациядин Советдин Председатель Валентина Матвиенкодин патай форумдин иштиракчийриз тебрикдин гафар адан заместитель Инна Святенкоди кIелна:

— Форумдин асул месэла дагълух мулкар дурумлудаказ виликди тухунин карда­ муниципалитетри къугъвазвай ролдихъ галаз алакъалу я. Къейд ийин, регионра, элкъвена кьунвай тIебиатдиз зарар тагана, экономика виликди тухунин месэла гьялун ва муниципальный тешкилатра тIебиат хуьнин кIвалахар агалкьунралди тамамарун асул гьисабдай абур идара авунин кIва­лахдин нетижалувилелай аслу я. Къенин юкъуз дагълух чкайрихъ туризм виликди тухунин жигьетдай еке мумкинвилер ава, — малумарна ада.

БРИКС-дик акатзавай уьлквейрин Международный форумдин президент Ананд Пурнимади, форумдал рахадайла,  къейд авурвал, Дагъустан ва БРИКС-дин уьлквеяр сад-садахъ галаз алакъалу авун патал дагълух чкаяр дурумлудаказ виликди тухунин месэла иллаки важиблуди я. Уьлквейрин арада алакъаяр тайинарунин рекье сад лагьай кам яз, ада Дагъустандин Кьилиз ва Гьукуматдин векилриз Индиядиз мугьман хьун теклифна.

Кьвед лагьай югъ форумда иштиракзавай СНГ-дин МПА-дин Гьамишалугъ  комиссийрин членри, РД-дин Кьил С. Меликовахъ ва Гьукуматдин Председатель Абумуслим Абумуслимовахъ галаз санал  Махачкъалада Ленинан комсомолдин паркуна авай  Азадвал багъишай Аскердиз гуьмбетдал цуьквер эцигунилай ва Женгинин баркалладин музейдиз мугьман хьунилай башламишна.

Гуьгъуьнлай комиссияди аграрный политикадин, тIебиатдин ресурсрин ва экологиядин, гьакIни государстводин эцигунрин ва чкадин самоуправленидин тежриба ахтармишунин рекьерай заседанияр кьиле тухвана.  ГьакIни и юкъуз «Чилин мяденар ва абур ишлемишун: дагълух чкаяр дурумлудаказ виликди тухунин гележег» мес­эладай веревирдер, «Дагъдин чкайра тIебиатдин бедбахтвилери гузвай зарар», «Яд ишлемишунин ва целди таъминарунин месэла», «Умуми ирсинилай дурумлу гележегдал кьван»  месэлайрай  «элкъвей столар» кьиле фена.

Инал къейд ийин хьи, чилин мяденрикай рахадайла, кьетIен фикир пешекарри Самурдин цин ва Ахцегь районда авай Къизил дередин мяденар ишлемишунин месэлайриз гана. Абурухъ галаз сих алакъада авай — мяденар ишлемишдайла, тIебиатдиз гузвай зарардиз виликамаз ва дуьзгуьндаказ  къимет гуз жедай пешекарар-экспертар гьазурунин, идалди экологиядин бедбахтвилерин вилик пад кьунин месэлаярни лап важиблубурукай, и рекье кIвалах хъсанарун чарасуз тирдини къейдна.

Форумдин пуд лагьай йикъан асул мярекат «Дагълух мулкар виликди тухунин­ карда яшайишдинни экономикадин мес­элаяр» темадай пленарный заседание хьа­на. Ана РФ-дин тIебиатдин ресурсрин ва­ экологиядин министрдин заместитель М. Королькова, СНГ-дин МПА-дин Советдин Генеральный секретарь Дмитрий Кобицкийди, БРИКС-дик акатзавай уьлквейрин Международный форумдин президент Ананд Пурнимади, РД-дин Кьил Сергей Меликова, Ингушетия Республикадин Кьил Магьмуд-Али Калиматова ва са жерге маса мугьманри иштиракна. РФ-дин Гьукуматдин Председатель Михаил Мишустинан патай тебрикдин гафар Максим Королькова кIелна:

«Дагъларин экосис­темади планетадин май­дандин кьудакай са пай кьазва ва Чилин са паюнилай гзаф агьалияр михьи целди таъминарзава. Алай аямдин тIебиатда жезвай дегишвилери муркIадин еке гьамбарар цIурунал гъизва. Ида лагьайтIа, гегьенш майданра зарар гузва, чIуру патахъай­ таъсирзава. Къенин юкъуз международный жемиятдин вилик бегьем месэлаяр ква, гьа жергедай яз: чилин ва адал яшамиш жезвай чан алай шейэрин жуьреба-жуьревал хуьн, яд ва минеральный цин ресурсар кьенятдивди, кьил-кьилеллаз ишлемишун.  Гьаниз килигна, ихьтин мярекатар кьиле тухунин важиблувал екеди я». М.Королькова къейд авурвал, и ва я маса мулк виликди тухунин месэла гьамиша цин ресурсрихъ галаз сих алакъада ава. И мес­эла иллаки дагълух чкаяр патал важиблу я.

«Цин запасрин кьадардал гьалтайла, Россия дуьньяда кьвед лагьай чкадал ала. Им неинки чав агакьнавай ирс, гьакI чи хиве гьатнавай зурба жавабдарвални я. Исятда чун яд тIимил хьунин девирдиз гьахьнава. Идахъ галаз алакъалу са жерге четинвилерни ава, амма  цин ресурсар нетижалудаказ ишлемишун патал еке зегьмет чIугвазва. 2024-йисан нетижайралди, чи уьл­кведин цин запасар 4,5 агъзур кубический километр­диз барабар я. Им адалай вилик квай йисарин юкьван кьадардилай 5 процентдин гзаф делил я», — малумарна ада.

С.Меликова къейд авурвал, дагълух чкаяр виликди тухунин месэла са жерге себеб­рилай аслу я. «Къенин юкъуз Россияда вичин мя­рекатар-программаяр дагълух чкаяр яшайишдинни экономикадин рекьяй виликди тухунихъ эл­къуьрнавай милли са про­ектни авач. Зи фикирдалди, и месэладал кIва­лахна кIанзава», — лагьана ада.

Д.Кобицкийди дагъларин месэла международный майдандал веревирд авунин важиблувал къейдна. «Элкъуьр­на кьунвай тIебиат хуьнин месэлаяр мукьвал-мукьвал сергьятрилай элячIзава, гьаниз килигна, абур санал гьялун важиблу я», — лагьана ада.

РФ-дин экономикадин рекьяй виликди финин министрдин замес­титель Сергей Назарова къейд авурвал, къенин юкъуз пешекаррин вилик гегьенш месэла ква —  вири уьлкведин дагълух мулкар виликди тухуниз талукь федеральный политика арадал гъун. «Сифте нубатда, им и ва я маса чка дагълух мулк яз тайинардай себебар гьазурун. Кьвед лагьайди — дагъдин хуьрера агьалийрин ду­ланажагъдин дережа хкаждай,  абуруз талукь кьезилвилер ва куьмекдин серенжемар тайинарун», — лагьана ада.

Узбекистан Рес­публикадин Олий Маж­лисдин член Борий Алиханован гафаралди, эхиримжи 40-45 йисан вахтунда  дагълара муркIар тахминан 33 процентдин тIимил хьанва. Гьар са декьикьада лагьайтIа, дагъдин бегьерлу чилин 10 кв.метр къумлухдиз элкъвезва.  Къазахстан Республикадин Парламентдин векил Ольга Булавкина чилин кIаникай дериндай физвай ятар хуьнин, Каспий гьуьл кьери хьунин месэлайрикай рахана.

Пленарный заседанидин эхирдай форумдин мярекатрал чпикай рахай серенжемар ва теклифар кхьенвай резолюция кьабулна.Тамамдаказ туькIуьр хъувурдалай­ кьу­лухъ ам ноябрдин вацра Душанбеда  же­дай СНГ-дин МПА-дин Советдин заседанидал Содружестводин уьлквейрин парламентрин векилрин вилик раижда.

Къейд ийин, форумдин сергьятра аваз, Махачкъаладин «Дуствилин кIвалин» патав гвай майдандал Дагъустандин хуьруьн майишатдин, промышленностдин, халкьдин художест­вен­ный сеняткарвилерин выс­тавка-мекера  тешкилнавай. Жуьреба-жуьре уьл­квейрай тир иштиракчияр Дагъус­тан­дин халкьарин милли майданрихъ галаз таниш хьана. Лезги майдан СтIал Сулейманан райондин гьевескарри ачухнавай.

Санлай къачурла, Дагълух чкайрин международный кьвед лагьай  форумдин сергьятра аваз, 20-далай гзаф мярекатар кьиле  тухвана. Ял ягъунин прог­раммадик кваз мугьманриз Сулакдин дагьардиз экскурсияни тешкилна. Форумдин иштиракчияр мугьманпере­с Дагъустандин чилел чеб кьабулай тегьердилай гзаф рази яз амукьна.

Жасмина  Саидова