Чи газетдин мухбиррикай

Алатай вахтар, тарихар, чи бубайрин баркаллу крар галачир къенин югъни, гележегни авайди туш. Абур ара-ара рикIел хкуниз, акьалтзавай несилдиз суьгьбетар авуниз мажбур я чун. ГьикI лагьайтIа, тарихдин вакъиаяр, бубайрин чешнеяр, мисалар, къени крар чаз виликди физ куьмек гузвай чешмеяр я.

1950-йисарин эхирра ва 1960-йисарин сифте кьилерай чи хуьрера художественный самодеятельностдин коллективар арадал гъуниз еке фикир ганай. Бязи хуьрера­ халкьдин театрдин дестеярни авай. Зи ри­кIел лап хъсандиз аламайвал, Кьурагь райондин Хпежрин хуьрени, райцентрадани. Чи хуьруьн театрдин гьевескар артистар муаллимар, чIехи классра кIелзавай школьникар ва жегьил колхозчияр тир. 1962-йисуз абуру «Полкунин хва» повесть сегьнеламишнай. Гьатта сегьнеда тфенгарни янай. И тамаша гьевескарри райондин маса хуьрерин агьалийризни къалурнай.

Кьурагьрин халкьдин театрдин тариф республикадин меркездизни кваз акъатна.­ Яратмишдайбурун коллективди эцигзавай тамашайра («Аршин мал алан», «Периханум», «Гуьлзада», «Намус», «Жегьил­ ри­кIер»­, «Ашукь Саид», «Цуькверин сувар») му­аллимар, къуллугъчияр, зегьмет­чияр лап гьа пешекар артистар хьиз къугъ­вазвай­. Гьар сегьнедиз экъечIайлани, абуру тамаша­чийрин патай гурлу капар ва цуьк­вер къазанмишзавай. Сегьнеда рикIел аламукьдай къаматар арадал гъизвай, пара хъсандиз­ къугъвазвай «артистрикай» сад Магьамдалиев Мирзяли тир. Ада сегьнеда арадал гъайи Алиханан («Периханум»), Къади­ран («Гуьлзада»), КъудуцIан («Ашукь Саид»), Мешедин («Мещеди Ибад»), Рустаман («Намус») къаматар гьа вахтара та­машайриз килигай инсанрин ри­кIел къени алама.

Еке кIелунар тавунвай, амма Аллагьдин патай са шумуд терефдин алакьунрикай пай ганвай кас. Халисан зегьметчи, интеллигент. Яратмишунрал рикI алай мухбир, писатель. Хуьруьг Тагьираз кIвалин ра­кIар ачухай мугьманперес. Къени пара крарин сагьиб. ЦIуд аялдин буба.  Къе ам чаз рикIел хкиз кIанзава.

Мирзяли дуьньядал атай вахт 1918-йис пара къалабулухринди, къизгъинвилеринди тир.

Диде Гуьлагъа жегьилзамаз рагь­метдиз фена. Дах Магьамда­лиди кьвед лагьай паб хкана, Мир­зялидиз вахар­ Гуьлагъа, Гуьзелагъа, стха Мурадали хъхьана.

Нарунжани Мирзялиди хизанда цIуд велед чIехи авуна: Магьамдали, Майрам, Перизат, Сувар, Пери, Исмаил, Ярали, Зилиха, Зулейха ва Гьезер. Абуруз дуьзгуьн тербия гана. Къе лугьуз жеда хьи, Мирзялидин гьар са велед намуслу, обществода хийирлу уьмуьр тухузвай, чпин къени крарал дамах ийиз жедай ксар я.

Дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисар четин тир. Мирзяли­дини Нарунжа райондин «ЦIийи уьмуьр» (ахпа «Дагъдин булах») газетдин типографияда кIвалахзавай. Редакциядихъ ва типографиядихъ са гьалдин хьайитIани кIвалахдай шартIар авачир. Печатдин машин кIвачи элкъуьрзавай, газетдин чарар гъили атIузвай, кьуд чинин газетдин патар элкъуьриз, абур са шумуд сеферда гъилелай ийидай. Вири четинвилериз таб гана, газет акъудзавай, районэгьлийрив республикада, уьлкведа кьиле физвай вакъи­айрикай хабарар агакьарзавай. «Игит диде» медалдин сагьиб дишегьлидивай яргъалди кIвалахиз хьанач. ЦIерид кьил хизандихъ гелкъвена, гьар юкъуз суфрадик, гьич тахьайтIа, фуни ниси хьана кIанзавай. Хуьруьнвийри «Мирзялидин кIвале интернационал ава» лугьудай. Идахъни вичин себеб авазвай. Кьуршах авай жумарт хци вичин цIуд аялдин кьилел диде-буба амачиз амукьнавай кьве эме, ими, амледин хва, рушни хуьзвай. Эмейри, имидини Мирзялидиз дах, Нарунжаз яъ лугьудай. ЧIехи хизандикай макъалаяр кхьиз, журналистарни атанай. Амма Мирзялиди, «чалай хъсан, тарифлу, чешнелу чIехи хизанарни ава, гьабурукай кхьихь» лугьуз, атайбур рекье хтунай. Ам вичин тариф авуниз акси кас тир.

Мирзялидин цIуд веледни инсанвал квайбур, намус вине кьазвайбур я. Чахъ галаз редакцияда кIвалахзавай Майрам вах къачуртIани, ам вичин везифайрив эгечIзавай тегьердин гьисабдай виридаз чешне я. Къайгъудин, дердидин гуьгъуьниз фейи сад-вад дуьшуьш квачиз, заз ада кIвалахал геж авур югъ акурди туш. Гьамиша са зур сят виликумаз къведа. КIвалахдивни ам мукьуфдивди, гъавурда аваз, гьар са къуллугъчидивни гьуьр­метдивди эгечIда. Гьатта вичелай яшдиз гъвечIибурузни сифте салам гуда, хабарар кьада. Лазим вахтунда дуьз меслятни гуда. Ам чаз виридаз Майрам бахни, Майрам вах я.

Яшайишдин шартIар четин­бур тирвиляй, гьикьван рикI алай­тIани, Мирзялидихъ чIехи кIелу­нар ийидай мумкинвал хьанач. Пуд вацран бухгалтервилин курсар куьтягьна, ада ахпа колхозда, нисияр хкуддай заводда бухгалтервиле кIвалахна. Гьа са вахтунда искусстводал, эдебиятдал рикI алай итим Кьурагьрин художест­венный­ самодеятельностдин гьевеслу иштиракчи тир. Адакай халкьдин театрдин актерни хьана.

Магьамдалиеван алакьунриз, бажарагъ­диз райондин регьберри къимет гана — ам культурадин кIвализ кIвалахал кьабулна. И карди адан яратмишунриз мадни рехъ ачухна. Сад-садан гуьгъуьналлаз художественный эсерар арадал атана. «Коммунист» газетдин чинриз акъатзавай репортажар, очеркар, марифатдиз, халкьдин адет­риз талукьарнавай макъалаяр таъсирдайбур жезвай. Ида гьевес хкажзавай, мадни­ ва мадни гъиле къелем кьуниз мажбурзавай. Хуьруьнвияр, райондин яратмишзавай­ ксар тажубни хьаначир, Мирзялидиз кIвалахиз «Дагъдин булах» газетдиз теклифайла. Гила корреспондентдин къелемдиз генани секинвал амукьнач.

Яратмишзавай хейлин ксарихъ­ галаз Мирзялидин алакъаяр авай. Парабуруз адан кIваликай илифдай, ял ядай, маналу суьгьбет­рихъ яб акалдай утагъ жедай. Мир­зялидин руш Майрама ри­кIел хкизва:

— Мугьманриз, хванахвайриз, танишриз чи кIва­лин рак гьамиша­ ачух тир. КIвале абур авачир югъ, белки, хьанач жеди. «Мугьман кIва­­лин берекат я», лу­гьудай дахдини дидеди.

1930-йисуз чахъ Хуьруьг Тагьир илифнай. Адан хванахва чи къунши Шагьсен лугьудай итим тир.

Дахди икI ахъайнай. «Ноябр­дин сифте кьилер тир. Школадай хтай заз кIвалин вилик пар алай ламни кваз, кIаникай куьруь кIурт, винелай, хуруяр ахъаз, са куьгьне шинель, кIвачел шаламар ва кьилелни лацу рангунин, аскIан кар галай бармак алай кьакьан буйдин итим акуна. Адаз мекьи хьанвайди, къаю тади гана, яру хьанвай чини, са гъилив муькуь гъил тIушунуни  лугьузвай.

— КIвале тадачни, халудин, — рахана ам гьасятда.

— Вучиз тадач, ша, буюр, — лагьана за.

— Тха финва?

— Чаз тха авайди туш.

— Хая гьинва?

Зун и гафунин гъавурда гьатнач. И кар итимдини кьатIана ва ам зи гуьгъуьналлаз кьвед лагьай мертебадиз хкаж хьана. Ахпа чир хьайивал, ам къелечи, шаир хуьруьгви Тагьир тир. Адав Москвада акъатнавай лезги шаиррин чIалар авай, жилдер аламачир ктаб гвай. Анай ада Эминан, Сулейманан шиирар кIелнай ва и кардал дамахдай. Тагьира саки ругуд вацра Шагьсенан гьаятда вичин чад кутуна ва райондин гзаф агьалийрин къапар, алатар туькIуьр хъувуна».

23 йис алатайла, дахдиз Хуьруьг Тагьиран кIва­лиз илифдай­ югъ акуна. Кьурагь райондин куль­турадин кIва­лин гьевескарри Да­гъус­тандин халкьдин шаирдин 60 йисан юбилейдиз концерт — тамаша гьа­зурнавай. Ам гваз абур Ахцегьиз фена. Ина столовойдин­ вилик дахдал Хуьруьг Тагьир гьалт­на. Вичин куьгьне таниш чир хъхьай шаирди (ам Махачкъаладиз физ рекьел алайди тир кьван) кьурагьвияр Хуьруьгиз хутахна, вичин кIвале илифарна, вири жемят кIватI хьанвай цIийи клубда пландик квачир концерт ганай. Им 1953-йисан 12-июль тир. Пакадин юкъуз Тагьирани адан кайвани Гуьлуьшана дах ва мугьманар пара разивилелди рекье хтунай…

Гьи хиле кIвалахнатIани, Мирзялидин рикI кхьинрал хьана. Адан патав датIана инсанар къведай. Садаз ам Мирзяли дах, масадаз Мирзяли стха, пуд лагьайдаз Мирзяли халу тир. Виридахъ яб акалдай, меслятдай, герек чIавуз куьмекарни гудай. Адан акьуллу меслятри къе, кIеве акIай вахтунда, веледризни куьмек гузва. Абуру ахьтин дах хьунал, ам амачиз 42 йис ятIани, дамахзава, адаз рагьмет гъизва.

Мирзяли  гъвечIи чIавалай эдебиятдал­, искусстводал, музыкадал рикI алаз чIехи хьана. Хизандин къайгъуйри, жаванзамаз хиве гьатай четин, амма баркаллу везифайри, яшайишдин усал шартIари еке кIе­­лунардай мумкинвал ганачиртIани, ам датIана вичин чирвилер, савадлувал хкажиз алахъна. Хуьруьнвийри Мирзялидиз «кIел тавур алим» лугьудай.

Кьурагь райондин культурадин хилен лап хъсан работник, художественный самодеятельностдин активный гьевескар, халкьдин театрдин бажарагълу  актер, «Коммунист» газетдин ашкъилу мухбир, чкадин писателрикай сад… Мирзяли Магьамдалиева райондин халкьдин театр патал цIудралди пьесаяр, къемедаяр, интермедияр кхьена, вичи хейлин тамашайра иштиракна ва сегьнеда рикIел аламукьдай къаматар арадал гъана. Халкьдин театрдин гьевескарри чпин тамашаяр райондин вири хуьрера къалурна. Гьа са вахтунда абур тамашаяр гваз къунши районризни мукьвал-мукьвал фидай.

Писатель, шаир рагьметлу Шамсудин Исаевавай за садра Мирзялидикай хабар кьурла, ада икI лагьанай.

«Ваз чидани, Мирзяли аламатдин кас тир. Адахъ инсанар вичив агуддай алакьун авай. Яшариз, къуллугъризри килиг тавуна, меркездай атай пи­сателрикай адан кIвале йиф акъуд тавур са касни хьанач. Кьурагьиз лезги театрдин коллектив илифайла, тамашадилай гуьгъуьниз актеррин са пай Мирзялидин кIвале жедай. Гила хьиз, улакьар бул тушир эхир. Хуьрерай атана, хъфиз та­хьана амукьай дагъвиярни Мирзялидихъ илифдай. Эхь, адахъ къени, жумарт рикI авай. Уьмуьрдин юлдаш Нарунжакни, кIвале ризкьидин жигьетдай дарвал жезвайтIани, мугьманриз чин чIурдай хесет квайди тушир. Мирзялидихъ дустар, танишар, чирхчирар гзаф авай, амма касди сад­рани  абурун  къуллугърин  мумкинвилерикай вичиз хийир хкуддай ­гьерекат авунач. Бязибур хьиз, тIалабунар ийиз ­гьатнач. Ам вич масабуруз хъсанвал ийиз яшамиш ­хьана».

Мирзяли Магьамдалиеван уьмуьрдиз вил ве­гьей­ла, ахьтин фикирдал къвезва хьи, ада гележегдин несилдиз, ирс яз, къени чешнеяр тунва. КапI-тIеат ийизвачиртIани, ам халис мусурман тир. Вичин уьмуьрда­ Мирзялиди, хъсанвилелай гъейри, маса крар авунач. Ам чидай вирибурун рикIел алама, Мирзяли чIехи хизандин къайгъудар кьил, вафалу юлдаш, дуст, къени, намуслу инсан, гьакъисагъ зегьметчи, камаллу насигьатчи тир.

Райондин «Дагъдин булах» газетдин­ корреспондент тир М. Магьамдалиев, 60 йис тамам хьанмазди, арза кхьена,­ кIва­лахдилай элячIна. Кьил акьул-камал­див ацIанвайла, уьмуьрдин тежриба кIватIна­вайла, гъилера, кIвачера  звар, рикIе хейлин мурадар амайла…Вучиз? Жегьилриз рехъ ачухун, кIвалахдай чка хьун ва кар ахлакь тийиз, бубадилай атай кавал хьиз кьуна, къуллугъ ахъай тийизвайбуруз чешне къалурун патал. Редакторди, юлдашри­ «гьеле фад я, экъечIмир, са вад йисуз кьванни кIвалах хъия» лагьанатIани, ам вичин гафунилай элячIначир. Ихьтин къанажагъдин иеси хьун патал гегьенш чирвилер, марифат, къаст, инсанар кIан хьун, обществодикай, гележегдикай фикирдай ерияр кIанда. Абур Мирзяли Магьамдалиевахъ бес кьадарда авай.

Веледрин, хуьруьнвийрин рикIел Мирзялидин хейлин камаллу ихтилатар, акьулар, тарсар алама. Абур къенин несилризни лап кутугайбур я.

«Лезги газетдин» 100 йис тамам хьунихъ галаз алакъалу яз, газетда хейлин мухбиррикай макъалаяр ганва. Мирзяли Ма­гьамдалиевакай икI кхьенва: «Халкьдин­ дерин къатарай акъатай кьурагьви хци, хъсан мухбирди, культработникди, гьикаятчиди милли газетдиз вафалувилелди къуллугъна. «Коммунист» газетдин гзаф нумрайра адан къелемдикай хкатнавай эсерри чпел фикир желбзава. Ада дагъдин яргъал маканда республикадин газетдиз хсуси мухбирдин къуллугъ эвезна. М. Магьам­далиев милли медениятдал, эдебиятдал­, журналис­тикадал рикI алай ва гьа и хиле­ра зегьмет чIугвазвай гзаф ксарихъ галаз­ алакъа хуьзвай гьевескар тир. Адан кIва­ликайни гзафбуруз илифдай, ял ядай, яратмишдай утагъ хьайидал шак алач. Ам вири руьгьдалди яратмишунин хилез вичин уьмуьр бахш авур кас я…»

Мирзяли Магьамдалиева баркаллу, чешнелу уьмуьр тухвана. Ада вичелай гуьгъуьниз чешне къачудай крар, гафар, эсерар, сегьнедин къаматар туна.

Нариман Ибрагьимов