Гьамиша тахьайтIани, бязи вахтара са тайин темадай макъала кхьидай фикирдал чун агьалийри гъизва. Лап и йикъара зун жуван багъри галаз, ПЭТ/КТ ийиз, республикадин центральный больницада кардик квай ядерный медицинадин центрадиз (адаз ПЭТ технолоджини лугьузва) фенвай. Азарлу касдиз эхиримжи пуд йисуз са шумуд сеферда МСК-ни, КТ-ни, УЗИ-ни, рентгенни, ЭКГ-ни авурди я. ДуркIунрихъ галаз алакъалу азардин себебар мадни чирун патал чун респуб­ликадин поликлиникадин уролог Акбаров Нуьгьан патавни фена. Гьада чаз ПЭТ/КТ авун теклифнай.

Центральный больницадин еке гьаят­дин кеферпата эцигнавай са мертебадин­ дараматда ава ядерный медицинадин центр. Ам алатай йисуз Дагъустан Респуб­ликадин Кьил Сергей Меликован иштираквал аваз ачухайди я. Алай аямдин техноло­гийрикай, аппаратрикай менфят къачузвай центрада михьивал, къайда авай. Медицинадин къуллугъчийри азарлуйрихъ галаз пара хушвилелди, милайимвилелди рафтарвалзава, гьар са месэладин гъавурда твазва. ИкI эгечIуни азарлудан кефиярни ачухарзава.

Фойеда яшлу дишегьлияр, итимар ва абурухъ галаз атанвай багърияр ава. Сад лагьай сеферда атанвайбуру хабарар кьазва, чеб патал са вуч ятIани ачухарзава. ЧIехи пай онкологиядик азарлубур я. Жувни абурун ихтилатрихъ яб акалуниз мажбур хьана. Дишегьлийрикай сад — Хасавюртдай, муькуьди Буйнакскдай атанвайбур тир. Абуру Сергей Меликован тIварцIихъ акьван алхишар авуна хьи, гьелбетда, заз и кар хуш хьана. Хасавюртдай атанвай Кумсият ПЭТ/КТ ийиз, вад сеферда Москвадиз фенвай. Ингье гила аниз финин лазимвал амач. Жуван республикада ахтармишзава. Азарлуйри чпиз ихьтин регьятвал гайи республикадин регьбердиз сагърай лугьузвай.

Уьлкведа рак азардик начагъбур жезвайвиляй 2011-йисуз Москвада Тестовская куьчедин 10-нумрадин дараматда ме­дицинадин­ алай аямдин ерилу технологийралди таъ­мирнавай центр кардик кутунай. Ам «Мед­инвестгрупп» ООО-дик акатзава­. Ядерный медицинадин рекьяй ам башчи я. Центради­ Россиядин цIудалай виниз регионрани, гьа гьисабдай яз Дагъустандин меркездани, чпин филиалар ачухнава. КIвалахзавай цIу­кьуд йисуз центради 900 агъзур ахтармишунар авунва, агъзурралди инсанриз куьмекнава. Чпиз чкадал ядерный медицинадин жигьетдай къуллугъдай шартIар тешкилнавайвиляй лап чIуру азардик начагъбу­ру Сергей Меликоваз рикIин сидкьидай сагърай лугьузва.

Гьа икI сагърай лугьузвай крар тIимил авани мегер? Ваъ, гьелбетда. Абурун сан гзаф я. Эхиримжи вахтара Каспийск ва Махачкъала шегьеррин агьалийри общественный автотранспортдикай магьрум тирвиляй гзаф кьадарда арзаяр ийизвай. Гъавурда такьуна жезвачир. Дагъустанвийрин мажибарни, пенсиярни са акьван екебур туш. Кас­пийскдай Махачкъаладиз маршруткада аваз атун 60 манат я. (Махачкъалавийри шегьерда кардик квай  маршруткайриз 32 манат гузва). Гьар юкъуз меркездиз къвезвай студент­рин, кIвалахзавайбурун жибиндай 120 манат физва. Вацра — хейлин пул.

Ингье Махачкъаладани общественный автотранспортдин цIийи линияр ачухнава. Каспийскдизни алай аямдин вири къулайвилер тешкилнавай автобусар физва. Жуван балаярни Каспийскда яшамиш жезва. Зунни ара-ара аниз физ-хквезва. Автобусда авай инсанри, чеб-чпихъ галаз рахадайла, чи республикадин регьбердин тIварцIихъ хуш келимаяр лугьузва, ада кIвалахзавай тегьердилай разивалзава. Социальный сет­ра регьебрдиз акси таблигъат тухузвай намуссуз ксар аватIани, жергедин инсанриз республикада хъсанвилихъ гьихьтин дегишвилер кьиле физватIа, аквазва.

Махачкъаладин зирзибил гадарзавай­ гьамбархана рикIел хкин. Тарки, Параул­, ЦIийи Кяхуляй хуьрерин, 5-поселокдин агьа­лийри низ чида гьикьван чкайриз арзаяр авунатIа. Амма абуруз куьмек гудай касни хьанач. ДатIана зирзибил кузвай чкадай акъатзавай гум, татугай ни гарари гагь кефердихъ, гагь кьибледихъ тухузвай, инса­нар адакай икрагь хьанвай. Бязи вахтара­ патарив гвай кIвалерив цIун ялаварни агакь­завай. Ингье къе зирзибилдин гьамбар­хана амач. Республикада кIеви амукьайрихъ галаз алакъалу месэла гьялдай серенжемар кьабулзава. Саки вири шегьерра ва районра акатайвал зирзибил вегьезвай чкаяр агалнава, кIеви амукьаяр вегьедай майданар туькIуьрзава, абур контейнерралди таъминарзава. Идалай гъейри, республика пуд патал пайнава ва зирзибил кьабулдай, гьялдай зурба карханаяр эцигзава. Дербент районда эцигнавайди кIвалахдай гьалдиз гъанва. Сифтегьан ахтармишунарни авунва. Къарабудахкент райондин заводдал 70 процентдин кIвалахар куьтягьнава.  Кеферпата эцигзавай карханадални кIвалахар давам жезва. Им акI лагьай чIал я хьи, чи шегьерар, хуьрер михьи, Дагъустандиз къвезвай мугьманрин кьадар артух жеда, абуруз республикадикай хуш майилар амукьда.

1-сентябрдиз кIелунин цIийи йисав эгечI­завай мярекатдал рахадайла, РД-дин Гьукуматдин Председатель Абдулмуслим Абдулмуслимова лагьана хьи, эхиримжи пуд йисуз уьлкведа Дагъустанда кьван цIийи школаяр ва аялрин бахчаяр ишлемишиз вахкай мад маса регионар авач. Им лап шадвалдай, разивалдай кар я.

РикIел хкуниз мажбур жезва: цIуд йис вилик чи образованидин идарайрал гьихьтин гьал алай?  Дяведилай виликан ва гуьгъуьнин йисара, мелер ийиз, жемятрин куьмекдалди эцигнавай са мертебайрин, ацахьзавай гьалдиз атанвай, са къулайвални авачир школайрин дараматри алай аямдин истемишунриз жаваб гузмачир. ЧIехи хуьрерани аялрин бахчаяр авачир. Аялар галай дишегьлийривай чпин пешедай кIвалахиз жезвачир. Республикадиз регьбервал гузвай ксариз образованидин, гьакI медицинадин идарайрал алай татугай гьал аквадай вилер авачир. Абуру агьалийрин гьал-агьвалдикайни са артух фикирзавачир. Федеральный бюджетдай ахъайзавай пулар, бубадин чантадай акъудзавайбур хьиз, хсуси рекьериз ишлемишзавай, незвай. ЦIуд йисаралди гьа икI давам хьана.

Сергей Меликова регьбервал гузвай анжах пуд йисуз (2023-2025-йисар) Дагъус­танда 110 школадин ва аялрин 94 бахчадин­ дараматар шад гьалара ишлемишиз вахкана. Са цIи 14 школади ва аялрин 2 бахчади чпин ракIарар ачухна. Алай вахтунда­ республикадин шегьеррани хуьрера мадни 15 школадин дараматар эцигзава.  Абурни ишлемишиз вахкайла, фикирдиз гъваш, гьикьван инсанриз кIвалахдай чкаяр жедатIа. Хуьруьн чкада кIвалах хьун — им хизандин агьваллувални хкаж хьун лагьай чIал я. Ша чна фикирдиз гъин, гьикьван­ агьалийри, школайрин коллективри ва аялри шадвалнатIа, гьикьванбуру, дугъриданни, халкьдин дуланажагъ, яшайишдин, кIвалахдин шартIар хъсанарун патал алахъзавай регьбердиз рикIин сидкьидай сагърай лугьузватIа.

Де лагь, республикадин гьи хуьре паркар, аллеяяр, скверар авайди тир? Белки, сад-кьве райондин центрада авай жеди. Гила килиг: гьар йисуз гагь са, гагь маса хуьре паркар ачухзава. Хуьрер аваданламишзава. Спортдин майданар туькIуьрзава, спортдин секцияр ачухзава. Чи аялар куьчейра тIимил хьун, абуру сагълам уьмуьр тухун, чIу­ру краривай къерех хьун патал къайгъударвал ийизва. РикIера чIуру къас­тар авай, республика дурумлудаказ виликди фена такIанз, къалмакъалдин гьерекатар арадал гъиз алахъзавайбуруз и баркаллу крар аквадай вилер авач. Абуру чпин нагьакьан крар давамарзава, социальный сетра республикадин регьберрин бегьерлу кIвалахдиз тикъетар язава, тапан, къалп хабарар чукIурзава. Гьелбетда, абурулай са затIни алакьдач. Абурун амалар, гьерекатар рехъди инанмишвилелди физвай карвандал элуькьзавайбуруз ухшар я.

Дагъустандин регьберди, государстводин, военный дережадин лап чIехи къуллугъар тамамарай, муракаб везифаяр кьилиз акъудай касди, РД-дин Халкьдин Собранидихъ, Гьукуматдихъ галаз санал респуб­лика экономикадин, яшайишдин, культурадин, спортдин жигьетдай вилик тухун патал­ гьакъисагъвилелди дагъустанвийрин агьваллувал хкаждай рекьер жагъурзава, цIийи карханаяр эцигдай, ачухдай шартIар тешкилзава. Федеральный министерствойрихъ­, ведомствойрихъ галаз герек икьрарар ку­тIунзава, цIуд йисаралди яб тагуз амай мес­элаяр гьялдай серенжемар кьабулзава.

И месэладикай рахунар, кхьинар тIимил хьаначтIани, мад сеферда тикрар хъувуниз мажбур жезва. ГьикI лагьайтIа, агьалияр атIунар авачиз электроэнергиядалди, газдалди, хъвадай целди таъминарун гьамиша тIал алай месэла тир. Сергей Меликова и хилера авай татугайвилерал эхир эцигунин кардик чкадин ва гьакI федеральный министерствойрин, ведомствойрин къуллугъчиярни, Федерациядин Советни, Государстводин Думани кутуна. И алахъунрин нетижаярни чаз вилералди аквазва. Энергетикадин къурулуш алай аямди истемишзавай гьалдиз гъун, шегьерар, хуьрер, ара атIунар авачиз, электроэнергиядалди таъминарун патал шаз федеральный бюджетдай са миллиард манатдилай виниз пул ахъайна. Электросетрин вири комплекс цIийикIа туькIуьр хъийидай программа уьмуьрдиз кечирмишзава, подстанцийрин гужлувал артухарзава, чка-чкайра гужлу трансформаторар эцигзава, электричестводин линияр цIийи хъийизва. Дагъус­танвийри ишлемишзавай электроэнергиядин кьадарни гьар йисуз гзаф жезва. Шаз 9 процентдин артух хьана. Эквер атIунарни тIимил жезва.

Хуьрериз, кIвалериз газдин линияр тухун давамарзава. Дагълух хуьрерин агьалийри газ гъунилай пара разивалзава. Абур хъуьтIуьз пичина, къула кудайдан къайгъу­да гьатзамач. Сифте яз пичина газдин вили цIай куькIуьрай агьалийри республикадин регьберриз алхишзава. Ида абуруз са шумуд жуьредин къулайвилер арадал гъизва эхир.

Республикада хъвадай цин месэлани тIал алайди я. Хъвазвай яд себеб яз, рес­пуб­ликадин гагь са шегьерда, гагь са районда агьалияр больницайриз аватзава. И рекьяй, федеральный талукь министерствоярни желб авуна, дагъустанвияр хъвадай ва михьи целди тамамвилелди таъминарун патал махсус программа туькIуьрнава ва ам кьилизни акъудзава. Дагъларин уьлкведин меркез, Каспийск, Избербаш шегьерар патал тухузвай цин зурба линия къведай йисуз куьтягьда. Агьалияр хъвадай михьи целди таъминарунин кIвалахар районрани тухузва, хуьрериз цин цIийи линияр гъизва. Инанмиш я, и крарай агъзурралди инсанри республикадин регьберриз сагърай лугьуда.

Алай вахтунда гьар са хизандик гъала­ба­ кутазвай месэладикай, дяведин мах­сус­ серенжемдикай, талгьана жедач. Рес­публи­­­ка­­­дин вири районрин векилри ана иш­тирак­­­зава ва ватандин итижар хуьзва. Гьа­йиф­ хьи, дяведин гьерекатра телефвилер­­ни, хирер хьайибурни жезва. Сергей­ Меликова дяведин махсус серенжемдин­ иш­ти­ракчийрин­ ва абурун хизанрин яша­йиш­ вичин гьар йи­къан гуьзчивилик кутунва. Абуруз гьар са па­тахъай куьмек гузва. И кардал районрин­, шегьеррин муниципалитетар, талукь орга­нар желбзава. Рухваяр­, гъуьлер телеф хьайи дидейрихъ, сусарихъ­ галаз датIана гуьруьшмиш жезва, абурун­ дерди-гьал чирзава, аялрин гьакъиндай ­бу­бавилин­ къайгъударвал ийизва. ИкI тешкилнавай гьакъикъи кIвалахдайни ре­ги­он­дин регьбер­диз агьалийри баркалла лу­гьузва.

Нариман  Ибрагьимов