Ван авуна

«Лезги газетдин» 11-сентябрдиз акъатай нумрада чапнавай Эдуард Ашурагъаеван «Гекъигунар кьадай жуьреда ийин» макъалади заз са кьадар мягьтелвал гъана. Ана «Лезги Моцарт» кьил ганвай зи макъаладик квай нукьсанар къалурзава. Ваъ, тажубарайди зун критика авун, макъалада авай «кимивилер» къалурун туш. Дуьз лагьайтIа, яратмишунрал машгъул вири ксар хьиз, и цIарарин авторни критикади шадарзавач. Чеб шадарзава лугьузвайбурун чIалахъ жемир. Тапарарзавайди я. Амма заз гьахълу критика ийизвайди кIусни такIан жезвач — жув жувалай нарази жезва, масадаз жуван гуьгьуьл серинардай мумкинвал гайивиляй. Бажарагъ авайдаз критикадикай жезвай куьмек гьа им я: вири къуватар желбна, кIвалахуниз мажбурзава.

Мягьтелвал гъайиди маса кар я. «Лезги Моцарт» газетдиз акъатайдалай кьулухъ адак квай «нукьсанар», пуд вацралай гзаф вахт алатайла, майдандиз акъудунин себеб вуч я? Ах­па, лугьуда хьи, «газетдин нумра са юкъуз я яшамиш жезвайди». АкI туширди «Лезги Моцарта» къалурзава. Аквар гьаларай, садбуруз макъалади кIевелай таъсир авунва. РикIелай алудиз жезвач. Вучиз ятIани. Низ чидай, бажарагълу, машгьур милли композитордин юбилейдин юкъуз тарифдин гафар лугьуникди, адан алакьунриз, лайихлувилериз виниз тир къимет гуникди хкIадайбурни жедайди. Мад вучда, вири девирра хьайи, жезвай крар я.

Э. Ашурагъаеван макъала кIелай­ла, тажубвилер мадни хьана. Авторди зи материалдик квай чIехи са «нукьсан», «гъалатI» къейдзава: лезги композитор Къагьриман Ибрагьимов дуьньяда­ машгьур классик, австрийви (немс) Вольфганг Амадей Моцартав гекъигун. И гекъигун хуш тахьана­, ада кхьизва: «И кьве композитор чеб чпив гекъигун, зи фикирдалди, дережайрин жигьетдай са зеррени кьан тийидайди хьанва». (Гьайиф, и чIал чи­дайтIа, за ам Моцартан дережадив агакь тавунвай, алакьунар авач лагьа­на, муьжуьд сеферда музшколадай­ акъудай немсерин ва Голливуддин ки­нокомпозитор Ханс Циммерав, я та­хьайтIа, совет­рин руьгьдаллаз тер­бия­­­ламиш хьайи композиторар­ тир Рай­монд Паулсав, Евгений Догадив ге­­­къигдай хьи). Авторди республикадин­ СМИ-риз кхьизвайбуруз меслят­ къалурзава­: «Гекъигунар ийидай чIа­вуз, макьамат­да гьар са касдиз вичин чка авайди рикIелай ракъур таву­на, абур сад-садав кьадай­ жуьреда ийиз­ алахъин». Эхирдайни къейдзава: «Эгер чна ихьтин гъа­латIриз рехъ тагуз хьайитIа, чи макьа­матдин харусенят акваз-акваз вини­ дережадиз хкаж хъжедайдал шак алач». Мадни заз чизвачир хьи, «Лезги Моцарт» макъа­ла­да рехъ ганвай хьтин «гъа­латIри» (чеб чпив такьадай жуьреда гекъигунар авуни) чи «харусенят» вини дере­жадиз хкаж хъхьуниз манийвал гайиди.

Гьайиф чIугвадай кар хьана. Маса гъалатIар адаз жагъаначни? Нукьсанар квачир затI жедайди туш эхир. (Макъала редакциядиз рекье твадалди вилик за вадра кIел хъувуртIани, анай хъсанар хъийидай са вуч ятIани заз жагъизва. Кардин гъавурда авай критикдизни (абур аваз хьайитIа) акун герек я эхир).

Ахпа, за Амадей Моцартни Къагь­риман Ибрагьимов, тикрарзава­, са дережадин композиторар я лугьузвайди туш. Им Э. Ашурагъае­ва цитата яз гъизвай зи гафарайни аквазва: «Гьар сеферда Къагьриманан яратмишунрикай рахадайла, зи рикIел Моцартан тIвар къведа… Чеб жуьреба-жуьре девиррин­, дережайрин, милли культурай­рин авторар ятIани, заз, Къагьримана яратмишзавай музыкадин кьетIен гуьзелвилиз, къуватлувилиз килигна,­ адаз «лезги Моцарт» лугьуз кIан­за­ва»­­. Гъавурда акьазвачтIа, гъавурда­ тваз алахъзава. Моцартан музыка заз кIан­да, месела, «Реквием», чи Къагьри­манан, (иллаки «Диде чан», «Дуьа», «Алатай вахтар хкведач»), Асеф Мегьманан, гьевескар лезги композиторар Керимхан Бабаеван, Маи­на Абдулмуталибовадин­ музыка хьиз. Зи макъалада Моцартан тIвар кьун — им анжах гекъигун, мета­фора я жуван гуьгьуьлдиз, гьевесдиз, эхирни руьгьдиз яб акалзавай авазди­ ийиз­вай таъсирдилай аслу тир. Са дережада эцигун туш. Гекъигун вири­ авторри гегьеншдиз ишлемишзавай­ фа­сагьатвилин гужлу такьат (ху­до­жеств­енный, литературный­ при­ем) тирди чир хьун герек я. Тийижир­даз вуна вуч лугьуда?

Инал заз газет кIелзавайбур дуьздаказ гъавурда акьун патал бязи баянар гун герек яз аквзва.

Стилистикадин къуватлу такьат — гекъигун, литературада, журналистикада квекай рахазватIа, гьам виридакай хкатна, фасагьат яз къалурун патал, автордин фикирда авайдан гъавурда кIелзавайди тамамдиз­ тун патал ишлемишзавайди я. Гекъи­гуни автор квекай рахазватIа, гьам рикIел аламукьдайди ийизва, адан ерияр виле аквадай жуьреда къалуруниз куьмекзава. Гекъигуни кIелза­вайдан майилриз, гуьгьуьлриз таъсирзава. Гекъигун (сравнение) эпитет, гипербола, метафора хьтин ху­дожественный са такьат, алат (троп) я. Ам чпин яратмишунра ишлемиш тийзвай авторар авайди туш.

Э. Ашурагъаеван макъалада­ авай ма­кьаматдин харусенят, тес­ни­фат­ икьван чIавалди лезги чIала заз ван атай гафар туш. Мегьамед­ Гьажиеван, Букар Талибован словаррани абур авач. Аквазвайвал, абур азербайжан чIалай къачунвай­ гафарикай­ туькIуьрна, лезги чIалал илитIиз кIан­за­вай «цIийи гафар» я. Заз чидач, литературадин лезги­ чIа­ла тес­тикь хьанвай, халкьди кьабул­навай­ «музыка», «искусство» гафар­ квелди­ бегенмиш жезвачтIа, амма­ лугьузва хьи, «ваъ, макьамат я», «харусенят я», «теснифат я». Хьанач хьи, юлдашар, хьанач хьи. Дуьньядин вири чIалариз талукь тир чIал вилик финин, дегиш хьунин тIебии законар авайди я. Завайни вавай абур дегишариз жедайбур туш.

Мад са месэла. Вичин макъалада Э. Ашурагъаева Моцартаз талукь яз гегьенш чка ганва. Музыкада ам гьихьтин надир бажарагъ авай, вичиз барабарди авачир зурба кас тиртIа, лугьузва. Дуьньяда машгьур классикдин уьмуьрдай, яратмишунрай итижлу делилар кIелзавайбурун рикIел хкун хъсан кар я. Баркалла.

Гьелбетда, музыкадин гений Моцарт машгьур авурди адан тек-туьк жедай хьтин чIехи бажарагъ, гуьзел музыка я. Амма, Моцартан машгьурвал дуьньяда артухаруниз адан ва Австриядин Вена шегьерда яшамиш хьайи музыкадин маса гений, итальянви Антонио Сальеридин ала­къай­ри тIимил таъсирнач. Гьавиляй­ заз, макъаладин автордин ихтилат­диз къуват яз, са алава­ хъийиз­ кIан­зава. Абур дустар тушир. Арада я душманвал, я пехилвал авачир. Абу­рал­ кьведални  пехилбур хьана. ЧIехи бажарагъ авайбур сад масадал пехил жедайди туш! ЯтIани, Моцарт кечмиш хьайила, Вена шегьерда ванер чкIана, гуя Моцарт пехилвиляй Сальериди адаз агъу гана кьенвайди я. Им Сальеридин тIвар кьацIурун патал пехилбуру туькIуьрай инсафсуз, акьалтIай чиркин фитне тир. Фитне тирди гьатта медикрин иштираквал аваз суддин ахтармишунри субутарнатIани, массмедиадин, масскультурадин «куьмекдалди» Сальери «нагьахъ», «пис» кас хьиз ва Моцарт адан пехилвилин «къурбанд» хьиз Европада машгьур хьана. Виридаз чизвай мисалар: А.С. Пушки­нан «гъвечIи трагедия» «Моцарт и Сальери» (1831-й.), Н.А. Римский-Кор­сакован гьа и тIвар алай опера, Британиядин драматург П. Шефферан пьеса «Амадей» (1979-й.), вад йис алатайла, гьа и пьеса бинедиз къачуна, ада кхьей сценарийдай гьа и тIвар алаз америкави режиссер Милош Формана гьазурай кинофильм. Машгьур устадри чпин эсерра пешекарвилелди ишлемишай фейкдихъ, фитнедихъ инсанар чIалахъ жезва. Гьакъикъат лагьайтIа, масад я. Дарвиле, буржара авай Моцартан хизандиз куьмекар гуз хьайи, адан хва Вольфганг пулсуз вичин учениквилиз кьабулна тербияламишай, са тахсирни квачир, фитнедин дерт эхиз тахьай Сальери вич кIевиз азарлу хьана. Куьне фикир це, девирда Сальери неинки Австрияда, гьакI Европада виридалайни машгьур композиторрикай сад, 24 йиса авай жегьил яз, Европада музыкадин рекьяй виридалайни важиблубурикай тир мажиб гузвай са къуллугъдал хьана: 36 йисуз Австриядин империядин кьилин капельмейстердин везифаяр кьиле тухвана. Са шумуд чIалал операяр кхьизвай итальянви Сальери Австриядин виридалайни чIехи дережада  савадлу музыкантрикай сад, Венадин консерваториядин регьбер, Швециядин, Франциядин илимрин академийрин, Миландин консерваториядин член тир. Адан машгьурвал Моцарталай вине авай. И кьве чIехи музыкантрин арада дуствални авачир, такIанвилерни. Сада-садан бажарагъ хиве кьазвай, гьуьрметлувал хуьзвай. Яратмишунрин, обществода кьазвай чкадин рекьяй лагьайтIа, абур акъажунра авай. Амма музыкадин эсерар кхьинин заказар Сальеридиз Моцарталай гзаф къвезвай. Обществода Сальеридин чка, авторитет бес кьадар вине авай.

P.S. Дуьз лагьайтIа, и макъала заз кхьиз кIанзавайди тушир. «Гекъи­гунар кьадай жуьреда ийин» макъаладин авторди вичин фикирар я лугьузвайди, за — жуванбур. Гьарда — фа­гьум-фикирна. Гьахъ-батIулдикай заз рахаз кIанзавач. «Лезги газет» кIел­завайбур бес кьадар савад, зигьин авай инсанар я. Гекъигиз, кьил акъудиз абурулай чпелай алакьда. Амма са бязи баянар гун чарасуз яз ­акуна.

Чи милли музыка вини дережадиз хкаж хъхьунин къайгъударвиле хьунай­, ватанпересвиляй Э. Ашурагъаеваз чухсагъул лугьуз кIанзава. Заз, гьар са лез­гидихъ хьиз, вичелай алакьдайвал макъалаяр кхьизвай Эдуардахъ агалкьунар хьана кIан­­зава. Агалкьунар женни ийида, алахъунар авуртIа.

Абдулафис  Исмаилов