Къуба патан Манкъулид хуьряй тир Саруханов Абдуллагь чи литературада «Кесиб Абдуллагь» тахаллусдик кваз амукьна. Адан уьмуьрдикай чаз лап тIимил чида. Гьа чизвай делилрал гьалтайтIа, ада, халкьдин къатарай акъатнавай хейлин маса шаирри хьиз, залан ва дар уьмуьр кечирмишна. Фад етим хьайи, амма зигьин авай, хци кьатIунрин гадади медресада кIелна, кьил хуьн патал хуьрера идаз-адаз батраквал, девлетлуйрин кIвалерал нуькервал авуна.
Кесиб Абдуллагьан эсерри чи куьгьне поэзияда ашкъилу, хци къилихдин рикIяй атанвай, гьакъикъи бажарагъди чан гъанвай, вахтар финивди зайиф тежер, рангар рекьин тийир гуьрчег чин тешкилзава. Ишлемишдай кьван гуя лит хьанвай, чан кумачиз аквадай къошмадин кIалубдик адан яратмишунра гуьзлемишзавай къуват акатзава, ам цIийи рангаралди къугъвазва. Мисал яз, «Туьрез» шиир кIел хъийин:
Кьве яц кутIунна какур кIарасдихъ,
КIуф чиле туна, физ аван, туьрез?
Кесибдин рикIе авай дертни гъам
Гьикьван чIехид я — чиз аван, туьрез?
Кьама акьурла юзбашидин гъуд,
Садан еринда вугузва за са цIуд.
Аман-минет хьуй, вун я зи умуд,
Балайриз суьрсет гъиз аван, туьрез?
Вуна ажузвал хиве кьунани,
Инсафдин мирвет рикIе тунани?
Абдуллагьа хьиз, лагь кван, вунани
Хажалатдин сир хуьз аван, туьрез?
Вилерикай шикил карагзава… Кесиб хуьруьнви чпиз вири ихтиярар ганвайбурукай кьазвай садахъ галаз мад къалриз акъатна, лап ягъунрални аватна. Юзбашини къуват авайдан патал хьана… РикI ажугъдивни гъамунив ацIана, ада вичихъ авай-авачир никIин белгендал цанин хвалар тухузва. Гъилери туьрездал илисиз, ара-ара, фагьумни тавуна, яцариз «гьав!» лугьуз, вич-вичелай шииррин цIарара гьатзавай рикIе ргазвайди туьрездиз лугьузва… Гьар кткана дегишвилер кьабул тийидай къошмадин менгенайра авайтIани, ада поэзиядиз яшайишдай къачузвай тешпигьар, адет тушир художественный такьатар гъизвай. «Зулун марф» шиирни уьмуьрди са экв къалур тийизвай кесибдин дердерикай я:
КIватIна кьилел цавун цифер чIуп-чIулав,
ХъуьтIуьн къайи гар гала вахъ, зулун марф.
Вил экъисиз, чинар чIуриз, гьарайиз,
Хажалатдин пар гала вахъ, зулун марф.
Авахьиз вун сафунай хьиз элба-эл,
Гъуд юзуриз, рикIе аваз къати хъел,
Азиятдик кутаз хуьре вири эл,
РикIиз такIан кар гала вахъ, зулун марф.
Абдуллагьан чIереяр хаз, къав чIуриз,
Кесибдин кIвал рагъул церив ацIуриз,
Дуьнья тамам кьурунчIарай кьацIуриз,
Вучиз агьузар гала вахъ, зулун марф?
Шиирда зулун марф гъиле ихтиярар авай, амма вичин крара гьахъ-адалатдивай яргъа касдин къилихдиз ухшарнава. И жуьреда, тIебиатдин агьвалатриз инсанрин хесетар гана, шикилар арадал гъун а девирдин чи шаирриз гьеле чидачир. «Пириставдин бармак» шиирда лагьайтIа, Кесиб Абдуллагь саки сюжет авай шиир арадал гъунин дережадив агакьнава. Имни чи куьгьне поэзияда гьеле авай кар тушир.
Шапка лугьур, къерех къацу, кIукI вили,
ЧIере чIулав бармак алай пиристав
Гьатна хуьре, вил экъисиз, гьарайиз,
Малариз хьиз чаз виридаз гана «гьав!»
Садан папаз, садан рушаз килигна,
Чал, кесибрал, вичин къирмаж илигна.
ЯхцIурни цIуд къизил харжи эцигна,
Хажалатдин залан шеле гана чав.
Хъел акатна Ибрагьиман къеляндик,
Кьисас къахчун макьсад аваз хиялдихъ,
Вичин акьул авай а кьил кьуна тик,
Яваш-яваш фена адан лап къвалав.
Яна гъутув пириставдин хана кьил,
ДакIуна фад кIеребич хьиз чинал вил,
Яргъи хьана кьурунчIдиз и зурба фил,
Гьараюнри хкажна лап вили цав.
А безеклу бармак фена кIунтIалай,
Са касдини пириставдиз ганач гьай.
Гана элди гьаясуздаз лайихлу пай,
Мад а ягьсуз хтанач халкьдин патав…
Шиирдин эхиримжи бендина лап куьруьдаказ шаирдин яратмишунрин кьилин фикир ачух жезва:
Абдуллагьан буйругъ икI я, инсанар,
Чун физвай и гуьне тик я, инсанар,
Гьахъ гвайди михьи рикI я, инсанар,
Гьахъ кар патал а ви рикIе хьуй ялав.
Абдуллагьан хура «гьахъ гвай михьи рикI» авай. Вич ам, гужлу метафорадалди къешенгдиз лагьанвайвал, уьмуьрдин «тик гуьнеда» авайбурукай тир. Анжах адаз кьисметдал рази хьана амукьун хас тушир, ада амайбурувайни «гьахъ кар патал» «рикIе ялав хьун» истемишзава. Халкьдин къатарай акъатнавай амай чи шаиррин хьиз, Кесиб Абдуллагьан яратмишунрани кьилинди чеб яшамиш жезвай дуьнья кьабул тавун я. Амни кьве пад хьанва — ислягь техжервал акси акъвазнавай кесибрин ва девлетлуйрин:
Бязибуруз я вун иер,
Ви мана гьа им ян мегер?
Кесиб халкьдин хъукъуз жигер,
ЖаллатI хьанва экуь дуьнья.
Мад са шиирда адан рикIяй куз-куз акъатзава:
Вучда уьмуьрдикай дад къачуз тежер,
Рекьиз хьайитIани яд къачуз тежер?
И язух чанни фад къачуз тежер,
Азраилдизни душман хьанва зун.
Анжах и хуьруьн лежберрикай тир шаирдин фикирар гьа ибуралди акьалтIзавач. «Я са алим авач халкьдиз, я илим», — гьайиф чIугвазва ада маса чкадал. «Чи девирда вучиз къуччагъ лезгийриз / Дуьньядин и няметдикай авач пай?» А девирда халкь савадлу авун, тIебии чирвилер къачун чарасуз тирдан гъавурда кIвенкIвечи фикиррал алай ксар лап кIевелай акьунвай. Хъсандиз гъавурда акьунвай. Кесиб Абуллагьани ихьтин фикирар кьетIидаказ лугьузва:
АвайтIа чахъ жуван ктаб, жуван чIал,
Агъуз жечир касдин вилик элдин гьал.
Эвел кьиляй вири тахсир хьана чал,
Кьуна лугьуз масадан векь цуькведай.
Ракъун чна лап яргъариз рухваяр,
Абуру хьайтIан чиррай чпиз сенятар.
Хьана дерин илим чидай сеняткар
Эсерралди турай бирдан рикIе цIай.
Чир хьайтIа Абдуллагьаз кIел-кхьин,
РикIе авай хажалатни хъел кхьин,
КIвач эцигай гьар жуьредин гьал кхьин,
Лап душмандин чан къачуна хкведай.
«Эсерралди турай бирдан рикIе цIай…» «Лап душмандин чан къачуна хуькведай…» Мадни ада вичикай: «Зегьер хьиз туькьуьл я лугьуз зи мез, / Бязи ксариз залан хьанва зун». И чанда туьхуьн тийир цIай, мецел дуьньядиз къаргъиш алай шаирдин яратмишунрик гьатта бейхабар аквазва хъуьтуьл ва назик гьиссдив ацIанвай, артистдин устадвиливди туькIуьрнавай «рикIин уьмуьрдикай» чIалар гьалтайла:
Акъвазнава рушар вири жергеда,
Лап иерди къекъвена яхъ, камари.
Гуьзел хьурай шумалдин буй виридлай,
Зи ярдин юкь чуькьвена яхъ, камари.
Акваз тахьуй кварцеваз яд гъидайла,
Назлу-назлу са жейран хьиз фидайла,
Гатун юкъуз сарубугъда гуьдайла,
Игьтиятдив вегьена яхъ, камари.
Абдуллагьан и гафарик квач хилаф,
Дугъриданни, къелем буйдиз авач гаф,
КIани ярдин хатур хунух туш инсаф,
ТIар тахьурай, туькIвена яхъ, камари.
Кесиб Абдуллагьан чпикай чал тIимил агакьнавай муьгьуьббатдикай теснифар чи поэзияда виридалайни гуьрчегбурук акатзава лагьайтIа, чун гъалатI жедач. Ихьтин цIарар кIелдайла, фикир къвезва поэзиядикай вичикай, адан бажарагъ ганвай касдикайни, адахъ авай инсанрин рикIер кьадай къуватдикайни…
Малум тирвал, вичин къелечидин пешеди хуьряй-хуьруьз акъудзавай Хуьруьг Тагьир Манкъулид хуьрени кеспи тамамариз акъваздай, ана ам са кьадар яргъални фидай лугьуда. Адан куьмекчини Абдуллагьакай жедай. Фикирдиз гъиз алахъин къелечийри кIвалахзавай гумади ратIанвай кьур ва аник кIвалахзавай кьведни — хура гьакъикъи шаиррин рикIер авайбур, рикIяй акъатай бендер виш йисалайни халкьдин руьгьдин девлетда гуьрчегвилин чешнеяр хьиз амукьнавайбур. Квекай рахазвай и кьвед чеб-чпихъ ва патарив кIватI жезвай хуьруьнвийрихъ галаз? Квекай гьуьжетзавай, гьихьтин икьраррал къвезвай? Гьихьтин агьвалатрик абур акатзавай? Гьайиф хьи, и крар чаз садрани чир жедач…
Кесиб Абдуллагь чи антологийра 1875-йисуз дидедиз хьайиди яз къалурзава. Ам революциядилай гуьгъуьнизни яшамиш хъхьана. Адахъ дуьнья дегиш жез эгечIай вахтунин ихьтин шиир ава:
Эй жемятар, заз кIанзавай дуьньяда
Бегни тахьурай, ханни тахьурай.
Са кIус кьван фуахъ шехьзавайбурун
Агьанладин сес-ванни тахьурай.
Вуж я акурди марифат-гьуьрмет?
Вуж тир авайди рахадай жуьрэт?
Ахундин къамат, малладин суьрет
Садни акуна кIанни тахьурай.
Къимет авай туш агьдин-амандин.
Чархар элкъвена хупI чи замандин.
Абуллагьан къе гаф я: душмандин
Нефес акъвазна, чанни тахьурай.
Заманадин чархар элкъвейла, гьикI умуд кутадачир хъсанвилерик!.. Инал Кесиб Абдуллагьакай гзаф хълагьиз жезвач, авач адакай чаз чидайди. 1934-йисуз ам хуьруьн мукьув гвай тама душманри яна кьена. 1963-йисуз З. Ризванова, кIватI хъувуна, адан шииррин гъвечIи кIватIал акъудна. А ктаб гила санайни жагъизмач, ам акъуд хъувуникай икьван йисара, вучиз ятIани, садани фикирни авунач.
Гь. Чандаров,
литературадин критик
