Гьикьван гьайиф къведай кар ятIани, лугьун лазим я хьи, чаз чи улу-бубайрин кьисметрикай, кIуьд, цIуд лагьай бубайрикай ерли малуматар авач. Я чун, я чи бубаярни ихьтин важиблу месэладал машгъул хьанач. Я чи гъиле бубайрикай кхьенвай ва я абуру тунвай кхьинар, маса чешмеярни гьатнач. Белки, араб чIалал кхьенвай чарар, дафтарар авай жеди, абурни советрин къурулушар туькIуьрзавайбуру, динэгьлийрихъ, куьгьне адетрихъ галаз женг чIугвазвайди я лугьуз, тергна, вацIариз вегьена, цIай яна, кана.

Къе чна жегьил несилдивай хабар кьуртIа, бязибуруз чпин пуд, кьуд лагьай бубаярни чизвач. Бязибуруз я чиризни кIанзавач. Им лап татугайвал, къанажагъсузвал я. Гьар са касдиз, гьич тахьайтIа, вичин ирид лагьай буба кьванни чир хьун лазим я. Абур себеб яз атана эхир чунни и дуьньядал. Чи дамарра абурун ивиди гьерекатзава. Чак квай вири хъсан къилихра, ерийра, чи вири къени крара абурун зегьметдин бинеяр ава. Чун абуруз уьмуьрлух буржлу я. Чна чи бубайриз гьамиша, юкь агъузна, икрамна, сагърай лугьун лазим я.

— Чи кьилин везифа улу-бубаяр рикIел хуьн, милли адетрал амал авун, абурун къени крар са шумуд сеферда артухарун, хайи чIалаз, жуван халкьдиз гьуьрмет авун ва лайих­лу инсанрин жергейра гьатун я,- лугьузва исятда Москвада яшамиш жезвай ахцегьви Абдуселиман руш Сиягьата, рагьметлу кьурагьви Мамедов Сулейманан уьмуьрдин юлдашди. — Са рахунни алач, гьар са халкьдихъ хьиз, гьар са тухумдихъ, хизандихъни вичин тарих ава. Зунни ам чирун патал алахъна.

Улу-бубаяр

 — Чаз малум хьанвай улу-бубайрикай сад Эюб я, —  суьгьбетзава Сиягьат Мамедовади. — Амни адан хва Муфтали князар тир лугьудай. Эюбов Абдулмумин зи ата-буба тир. Адаз кьуд хвани са руш авай. Абдулхаликь чи дерейриз устад заргар хьиз машгьур хьана. Абдулкъадира Санкт-Петербургдин академия куьтягьна, юриствилин пеше къачуна. Абдулвагьаба Дербент шегьерда граф Воронцован-Дашкован резиденцияда писарвиле кIвалахна. Велибега Санкт-Петербургдин вуз куьтягьна. Амни юрист тир. Руш Бичеханума кIвалин кайванивал авуна.

Абдулмуминан уьмуьрдин юлдаш Сунаханум Худат райондай тир…

Сиягьатан ата-бубади вичин вири рухвайриз Урусатдин сад лагьай шегьер тир Санкт-Петербургда кьилин образование къачудай мумкинвал гана. Ам вични Кеферпатан Кавказдин халкьарин патай Урусатдин Госдумадин депутат хьайиди я. Вичин вахтуниз килигайла, пара савадлу кас тир. Абдулмуминаз урус, араб, фарс, курд чIалар чидай. Ам Урусатдин пачагь III Александрахъ галазни таниш тир.

Чна винидихъ рикIел хканвай заргар Абдулхаликь Ирандин шагьдин хизанар патал къизилдикай, гимишдикай ва маса металлрикай гуьрчег, вирида гьейранвалдай безекар, шейэр (япагьанар, цамар, зунжурар, камарияр…) гьазурзавай устад тир. Гьар йисуз ам вичин хайи хуьр Ахцегьиз хкведай. Вири мукьва-кьилийриз пишкешар гваз. Хуьре яшамиш жедай варцара ада жемятдиз, кIеве авай инсанриз куьмекар гудай. Вири девлетлу инсанар жумартбур жедайди туш. Абдулхаликьан гъил ачухди тир. Гьайиф хьи, 1917-йисан Октябрдин инкъилаб хьайидалай, уьлкведа советрин къурулушар туькIуьриз эгечIайдалай кьулухъ ам  багърийриз ахкунач. Заргар хайи хуьруьз хтаначир. Мумкин я, рекьер агалнавай. Я адан кьилел бедбахт дуьшуьш атана. Адакай кIвалинбуруз са ван-сесни хъхьанач.

Абдулкъадиран кьисметни рагъ алайди хьанач. Уьлкведа арадал атай дегишвилери, цIийи гьукумдин сиясатди адан кьилизни яд чимна.

Дагъвийрин атлуйрин дивизия

Пачагьдин девирда кьилин образование авай юристди Дуьньядин сад лагьай дяведа иштиракна. Дагъвийрин «Дикий дивизиядик» кваз. Ам са дестедин командир-регьбер тир.

Тарихдай чаз чизвайвал, вишелай гзаф йисар идалай вилик, 1914-йисан августдин вацра, чапхунчивилин, халкьар лукIвиле тунин, вилаятар пайи-паяр авунин мурадар рикIе авай империйри Дуьньядин сад лагьай дяведик цIай кутунай. Ана Урусатдин кьушунрин арада аваз 1914-йисан августдиз тешкилай «Дагъви атлуйрин дивизиядини» (ирид агъзурдалай виниз кьегьалри) иштиракна. Абуру душмандин кьушунриз рикIелай тефидай ягъунар кьуна.

Дагъларин уьлкведа тешкилай ва Европадин уьлквейрин сад тир кьушунрин аскеррин зегьле ракъурай «Дагъви атлуйрин дивизиядин» тарих дамахдайди, гьейранвалдайди хьана. Адакай а чIавуз гзафбуру лайихлу гафар кхьена. Дагъвияр чпин уьтквемвал, викIегьвал, низам, къайда гвай, вафалу ва армияда къуллугъ ийиз алакьдай ксар тир.

Лугьун лазим я хьи, дивизиядин полкариз, частариз регьбервал гайи урус офицерриз дагъвийрин адетар, культура чизвай ва абур дагъвийрив гъавурда аваз эгечIзавай. Атлуйри, викIегьвилиз, гьахълувилиз, жуьрэтлувилиз килигна, чпин командирризни гьуьрметзавай. Гьа ихьтин ерияр «Дагъвийрин дивизиядин» кьиле акъвазай Урусатдин императордин стха, чIехи князь Михаил Александровичахъни авай. Ада дагъвийриз рикIивай гьуьрметзавай ва лайихлу къимет гузвай. Атлуярни адаз вафалу тир. Гьахьтин викIегьбурукай ва Михаилан дустарикай сад ахцегьви Абдулкъадирни тир.

Вахтунин зулум

Тикрар жезватIани, къейд авун лазим я, пачагьдин стха Михаила  Абдулкъадирахъ галаз дуствилин алакъаяр хуьзвай. Гьа и делилди гележегда савадлу, уьтквем ахцегьвидин кьилел къванар къурна.

Октябрдин инкъилаб гъалиб хьайила, Абдулкъадир Да­гъустандиз хтана. Ада кьатIанвай, цIийи гьукумдихъ къуват жеда. ГьикI лагьайтIа, ада фялейриз, лежберриз, аскерриз азадвал гузвай. Маса галайвилер ийизвай. Большевикриз, цIийи къурулушар туькIуьрзавайбуруз аксивал ийизвайбурун алахъунар гьакIанбур тирдахъ агъунвай ам. ГьакI хьунни авуна. Граждан дяве акьалтIна. Дагъларин уьлкведай Деникинан, Врангелан кьушунар, туьркверин дестеяр чукурна. Дагъустандин автономия малумарна. Виринра цIийи девирдин лишанар пайда хьана.

Гьелбетда, цIийи республикадиз савадлу пешекарарни герек къвезвай. Автономиядин кьиле акъвазнавайбуру Абдулкъадиран савадлувиликай менфят къачуна ва адаз Дагъустандин Верховный суддин къурулушда кIвалах гана. Дагъларин уьлкведин суд арадал гъун патал ада гзаф зегьметар чIугуна. ЦIийи идара тешкилун, ам кIвалахдай гьалдиз гъун, шегьерра, районра суддин идараяр кардик кутун, анра кIвалахдай пешекаррин гьакъиндай къайгъу чIугун, гьа са вахтунда тахсиркарвилериз рехъ гузвайбур, чIуру рекье авайбур, инсанрин эменнидал, девлетдал гъил яргъи ийизвайбур суддин вилик акъвазарун — Абдулкъадира и везифаяр бажарагълувилелди кьилиз акъудна.

Амма  ахцегьвидин гуьгъуьна пехил, кфир инсанарни хьана. Абуру тайин чкадиз Абдулкъадир Урусатдин пачагь Николаян стха Михаилан дуст хьайидакай, цIийи къурулушдиз акси акъваззавайдакай кхьена. Суддин къуллугъчи кьуна ва дустагъна. ГьакI гьавайда пучна викIегь хва.

Абдулкъадираз кьве хва хьана: Абдулмумин ва Нурмегьамед. Абдулмуминан хва Вагьабов Исмаил Москвада яшамиш жезва.

А чIаван вакъиайриз фагьумлувилелди дикъет гайитIа, аквада хьи, вахт лап четинди, хаталуди тир. ЦIийиз арадал атанвай Советрин Союз чукIурунин къастар авай, адаз акси гьерекатар ийизвай уьлквеярни, партиярни, дестеярни, кьилдин ксарни тIимил тушир. ЦIийи гьукумат душманри­кай хуьдай къаст авай ксари, гьайиф хьи, гьахъсузвилеризни рехъ гана.

Вагьабоврин хизандин дерт-гъам са Абдулкъадиралди­ акьалтIначир. Адан стха, республикадин прокуратурадин сифтегьан работникрикай сад яз хьайи Велибегни гьукумдин «душман я» лугьудай гьерекатдин завалдик акатна. Стха дустагъ авурла, адан гуьгъуьнани ксар гьатна. Велибега кьатIана хьи, вичин эхирни жеда. Адаз чизвай, дус­тагъда турбуруз гьихьтин зулумар ийизватIа. Гьавиляй, лугьузвайвал, ада кабинетда вичи вич яна. Гьа икI, чпикай я гьукумдиз, я обществодиз, я инсанриз хийирдилай гъейри са зиянни хкат тавур стхаяр, савадлу, акьуллу, уьтквем инсанар жегьилзамаз пуч хьана.

Велибегалай гуьгъуьниз хва Леонардни (амни юрист тир) руш Софья амукьна.

Граждан дяведа

— Зи чIехи буба Абдулвагьабаз пуд хва хьана,- лугьузва Сиягьат Мамедовади. — Абдуселим (1897-йисуз хьана), Абдуллагь (1899-й.), Абумуслим (1901-й.). Пуд лагьай аял хайидалай гуьгъуьниз аялрин диде азарлу хьана ва месе гьатна. Пуд йисав агакьайла, Абумуслимни рагьметдиз фена. ЯхцIур йисавай чIехи бубади вичиз Агьмедоврин кесиб хизандай 16 йисавай жегьил руш хкана. Адахъ рехъ яз 40 лапаг ганай.

Адани Абдулвагьабаз хейлин аялар багъишна: Абдулвагьид, Сунаханум (адал бадедин тIвар эхцигна), Умугьани­, Хадижат, Айнисе. ЧIехи буба кар алакьдай, савадлу, дуьньядин гъавурда авай кас тир. Воронцован-Дашкован гъилик кIвалахай адаз гзаф крар чизвай. ХХ асирдин сифте кьилера чи патара Абдулвагьаб хьтин савадлу ксар лап тIимил авай. Ада Санкт-Петербургдин вуз куьтягьнавай ва ам гуьрчегдиз кхьинин рекьяй еке устад тир. Лугьуда кьван, хъсан устIар алай чка виридаз чир жеда. Девлетлу инсанри устIардив чпин багьа къапарал, къизилдин, гимишдин безекрал, маса шейэрал тIварар, рикIел аламукьдай гафар кхьиз ва жуьреба-жуьре нехишар атIуз тадай. Ада аялар хайивилин гьакъиндай шагьадатнамаяр ацIурдай. Граф Воронцован кIвалахдиз талукь гзаф указар, къарарар ва маса кхьинарни Абдулвагьабан гъилелай фена. Ада вичиз Дербентда еке авторитет къазанмишна. А вахтунда къадим шегьер политикадин вакъиайрин, мярекатрин центр тир.

Репрессийрив эгечIай йисара Абдулвагьабни кьуна, Ахцегьрин дустагъда тунай. Адак кутазвай тахсир сад тир: «Вуна граф Воронцоваз къуллугъна, адан гъилик кIвалахна».

Маса са тахсирни квачир къени, регьимлу, савадлу, жемятдиз вичелай алакьдай куьмекар гузвай кас судди гьахъдиз акъудна ва ахъай хъувуна.

— Зи дах Абдуселим уьмуьрди бейкефарнавай, нервияр пайгардикай хкатнавай, дидедин кIанивал, чимивал, кинер агакь тавур аял тир,- давамарзава ихтилат С. Мамедовади.- Жегьил папа адалай дахдиз арзани ийидай, вичихъ яб акалзавач лугьуз. Дахдини хва гатадай.  Школа кIелна куьтягьдалди кIвале гьахьтин татугай гьалар давам хьана. Ахпа Абдуселим,  пеше къачуда лугьуз, Саратовдиз фена. Ина ам связистар-радистар гьазурдай техникумдик экечIна.

Вахт гьеле четинди яз амай. Большевикриз, цIийи гьукумдиз акси къуватри, пачагьдиз муьтIуьгъвал къалурзавай полкари, белогвардейчийри цIийи къурулушрал гьужум­завай, хуьрер, шегьерар кьазвай, гъиле гьатай большевикар, коммунистар, абурун терефдарар ягъиз, рекьизвай. Техникум куьтягьай ахцегьвини граждан дяведин цIаярик акатна.

РагъакIидай патан чIехи уьлквеяр гъиле-гъил аваз Советрин гьукуматдиз акси экъечIна. И карда абуру пачагьдин­ генералрикайни менфят къачуна. Советрин гьукум лап кIе­ве гьатна. ЯтIани Ленина ва адан юлдашри интервент­рин ва пачагьдин генералрин кьушунрихъ галаз женг чIу­гунал, Советрин цIийи уьлкве, фялейрин, лежберрин, ас­керрин, рабочийрин уьлкве хуьнал вири халкь желбна.

Ватан хуьзвайбурук гуьгьуьллубурун жергеярни квай. Яру Армиядин кьушундик ахцегьви Абдуселимни экечIна. Ада М. Фрунзедин, В. Куйбышеван регьбервилик кваз душман кукIварунин, белогвардейчийрин ва оккупантрин гъиляй абуру кьунвай шегьерар ахкъудунин женгера иштиракна. Вичин везифа штабрихъ, командиррихъ, армийрихъ галаз датIана алакъа хуьн тир ада гуьллейрин харцин кIаник са шумудра линияр туькIуьр хъувуна, командиррин маса тапшуругъарни викIегьвилелди кьилиз акъудна. Колчакан кьушунар ва оккупантар кукIварайла ва амукьаяр чи уьл­кведай чукурайла, Абдуселим Дагъустандиз хтана.

Инани Деникинан кьушунри, туьрквери Советрин гьукуматдин къурулушар барбатIзавай женгерик цIай кутунвай. Махачкъалада, Дербентда, Кьасумхуьрел абуру агъавалзавай. Абдуселима мад яракь гъиле кьуна. Яру партизанрин жергейрик кваз ада Деникинан ва туьркверин кьушунрихъ галаз Дербент азад ийидай женгера иштиракна. Командиррин патай адаз шабагьарни гана. Нубатдин женгина адан къвалав душманди гадарай гранат хъиткьинна. Кьилиз хасаратвал гайи яру партизан хайи хуьруьз рекье хтуна.

Хуьре ам ислягь зегьметдив эхгечIна. Связист почтадин отделенида кIвалахал акъвазна. Телеграфист яз, ада хейлин йисара зегьмет чIугуна.

Четинвилерай экъечIна

Сиягьатан дах Абдуселима вичин вири уьмуьр совет­рин къурулушар туькIуьруниз, тешкилуниз, дяведин вахтунда душманрикай хуьрер, шегьерар азад авуниз бахшна. 1946-йисуз дахдал Шагьнабат лугьудай етим жегьил дишегьли туьш хьана. ЦIувад йисуз абур дуствилелди яшамиш хьана. 1961-йисуз Абдуселим рагьметдиз фена. Хизан патал им еке дерт тир. Далудихъ итим ва дах галаз вердиш хьанвай папаз ва аялриз пакадин югъ гьихьтинди жедатIа чизвачир. Дахдикай магьрум хьуни Сиягьат гьасятда чIехи авуна, адан вири къанажагъ, уьмуьрдив эгечIзавай тегьер дегиш хьана. Ам дидедин  уьмуьрдин гьар са югъ регьятди­, хъсанди авун патал алахъна. КIвалин, майишатдин вири къайгъуяр руша вичин хивез къачуна. Гена хъсан, Бакуда яшамиш жезвай Сунаханум эмедини куьмекар гана.

— Вичел акьалтзавай четинвилеризни килиг тавуна, дидеди заз кIелдай, пеше къачудай мумкинвал гана,- лугьузва Сиягьат Мамедовади.- За Дагъустандин медицинадин училище, ахпа мединститутни куьтягьна. Зал пара хъсан инсан, кьурагьви гада Сулейман гьалтна. Ада, заз бахтлу уьмуьр багъишайди хьиз, зи дидедин, стхайрин, вахарин гьакъиндайни къайгъу чIугуна. Чахъ исятда веледар, хтулар, птулар ава. За абуруз жуван тухумдин ва Мамедоврин хизандин тарихрикай суьгьбетарзава, ажайиб вакъиаяр рикIел хкизва. Жаван несилриз чпин бубайрикай чир хьун важиблу я.

Эхь, яшар кьудкъад йисав агакьзавай дишегьли гьахъ я. Къе ахцегьви Эюбоврин ва кьурагьви Мамедоврин эвледри Россиядин жуьреба-жуьре регионра кIвалахзава, кIелзава, уьмуьр кечирмишзава. Абуру чпин бубайрин крарални дамахзава.

Нариман  Ибрагьимов

(Фото: сайт caspian.travel)