«Тек са Аллагь гъалатI жедач дуьньяда

Ва тарихдин шагьид хьайи гуьзгуьни…»

Абдул  АШУРАГЪАЕВ

Лезги халкьдин арада машгьур­ ком­­позитор Зейнал Гьа­жиеван­ ­­­ тIвар ван тахьай инсан ба­жа­гьат жагъида. Бажарагълу Готфрид Гьасанова­ кутур жигъирдай фейи Зейнал Минакило­вича лезгийрин милли макьамат­да дерин­ гел туна. За и макъала кхьинин себеб машгьур композитордин уьмуьрдин рекьикай суьгьбет авун туш. И кIвалах, гьеле зал къведалди, ктабрин, милли газетринни журналрин чинрилай музыковедрини мухбирри авунва. Кьилди къачуртIа, чавай «Лезги газетдин» медениятдин отделдин виликан редактор Казим Казимован, сиясатдин отделдин редактор, гьикаятчи ва мухбир Нариман Ибрагьимован, музыковед Алла Шабаевадин, композитор Мегьамед Гьуьсейнован ва масабурун тIварар кьаз жеда.

Гьар са тIвар-ван авай касдин уьмуьрдин рекьикай делилар гъидайла, ам яшамиш хьайи йисар къалурун, гьелбетда, дуьз кар я. А рекъемри гележегда кар давамарзавай касдин кIвалах са кьадар регьятарзава. Эгер а кар вахтунда тавуртIа, гележегдин несилрал чна агакьарай делилар тапан жигъирдай фенвайбур жеда ва и кардин тахсирни абурун ваъ, чи хиве амукьда эхир. Мисал яз, чавай бажарагълу шаир­, лезги эдебиятдин бине кутурбурукай сад тир классик Етим Эминан уьмуьрдин йисар­ къалуриз жеда. Абурун патахъай ­шаир ва муаллим Абдул Ашурагъаева «Лезги газетдин» 2018-йисан 20-сентябрдиз акъа­тай 38-нумрада чапнавай «Рекъем­рин кьуьл» макъалада суьгьбетзава. Кьилди къа­чуртIа, авторди кхьизва:­ «Интернетда къалурнавайвал, Етим Эминан­ уьмуьр 16 касди ахтармишнава. Абурук шаирдин мукьва-кьил­иярни акатзава. Месе­ла, алатай йи­са­ярин Дагъус­тандин литературадин альманахра, Ра­жи­дин Гьайда­рова, Григо­рий Корабельникова ша­ирдин уьмуьр­дин йисар 1816-1878, Мегьамед ­Г­­ьа­жиева, Агьед Агъаева, Фируза Вагьабова­ди — 1838-1878, гьа Фируза Вагьабовади­, Гъалиб Садыкъи­ди — 1834-1884, мад гьа Фируза Вагьабовадини­ Гъалиб­ Са­ды­къи­ди­, Къурбан Акимова — 1838-1884, Гьажи­ Гашаро­ва ва Агьме­дулагь Гуьл­ме­гьа­ме­дова — 1838-1885, гьатта бязи чка­йра 1838-1886 яз къалурнава.

Эгер зун ягъалмиш туштIа, рагьмет­лу алим Агьмедулагь Гуьлмегьамедов­ ­чIе­хи бадейрин патай Етим Эминан мукь­ва-кьилий­рикай жезва. Шаир хайи ва кечмиш хьайи йисарин, ам хайи чкадин жи­гьетдай куьтягь тежезвай къарши фикирар арадай акъудун патал са шумуд йис идалай вилик “Лезги газетда” (йис ва нумра рикIел аламач) рагьметлу Агьмедуллагь Гуьлмегьамедова, тIа­лабун хьиз, ихьтин фикир кхьенвай: “Инлай кьулухъ шаирдин  (Етим Эминан) уьмуьрдин йисар 1838-1885 ва хайи чкани Ялцугъар­ яз гьисабин».

Абдул Ашурагъаеван макъаладай аквазвайвал, шаирдин уьмуьрдин йисар ругуд жуьреда къалурнава. Винидихъ къейднавайвал, машгьур алим Агьмедулагь Гуьлмегьамедова ихьтин теклиф ганатIани, Етим Эминан уьмуьрдин йисарин патахъай гьуьжетар къенин юкъузни акьалтIнавач. И кар субутарун паталди чавай Мансур Куьревидин 2020-йисуз Москвада чапдай акъа­тай ва виче Эминан уьмуьрдин йисар яз «1840-1880» рекъемар гьатнавай «Етим Эмин (1840-1880)» тIвар алай ктаб къалуриз жеда. Жув эдебиятдай пешекар тахьуниз килигна, завай, винидихъ къалурнавай макъаладинни ктабдин авторрикай сад гьахъарна, муькуьди батIулариз жедач. Вуж гьахълу ятIа, макъала кIелайдаз вичиз якъиндиз аквада. Заз лагьайтIа, инал эдебиятда Етим Эминан рекъемрик хьиз, макьаматда Зейнал Гьажиеван рекъемрикни гъалатIар квачиз туш лугьуз кIанзава.

Кьурагь дагъларин зурба рухвайрикай сад тир Зейнал Гьажиеван уьмуьрдин йисар къалурдай чIавуз винидихъ чна тIварар кьунвай ва кьун тавунвай чешмейрани (иллаки интернетдин сайтра) «1918-1990» йисар гьатнава. Гьатта жуван къелемдикай хкатнавай ктабрани композитордиз бахш­навай макъалайра за газетрин чинриз икьван чIавалди акъатнавай делилрикай менфят къачуникди ганвай рекъемар дуьз туширбур хьанва. Гьелбетда, и гаф лугьуналди, за са касни тахсирлу ийизвач. Вучиз лагьайтIа, я заз, я винидихъ тIварар кьунвай авторриз, къалурнавайбурулай гъейри, маса делилар акунвачир.

Гила, гьуьрметлу газет кIелзавайбур, зун винидихъ къалурнавай рекъемар чIу­рубур тирди бине авачир къундармаяр я лугьун тийидайвал, и кар субутариз алахъда­. Йи­къарикай са юкъуз, Зейнал Минакиловичан уьмуьрдикай жуваз чин тийизвай малуматар жагъурун фикирда аваз, зун бажарагълу пианист, Урусатдин харусенятдин лайихлу векил Хан Мирзеханович Баширован куьмекдалди рагьметлу Зейнал Гьажиеван руш Жанетта Зей­наловна Керимовадихъ галаз телефондин алакъадиз экъечIна. Зенг авунин себебни са шумуд сеферда жув шагьид хьайи са делил тир. Композитордин уьмуьрдин рекьикай вири чешмейра ганвай делилар 1988-йисал къведалди, вири вакъиаяр са тартибда аваз галай-галайвал къвезва. 1988-йисуз композитордиз «ДАССР-дин лайихлу артист» лагьай тIвар гайи­далай кьулухъ, вири чешмейра сад хьиз, ам 1990-йисан 17-августдиз рагьметдиз фейиди къейдзава, яни арада авай 1989-йис са гьиниз ятIани квахьзава. И кардин патахъай за суалар гуз эгечIайла, Жанетта ваха заз вичин бубадин уьмуьрдикай суьгьбет ийиз­ эгечIна. Суьгьбет ада «зи буба 1989-йисан 13-октябрдиз рагьметдиз фена»  гафа­ралди акьалтIарна. Авайвал лагьайтIа, зун адан и гафарихъ сифтедай агъан тийиз хьана. ГьикI агъада кьван абурухъ, эгер вири чешмейра композитор рагьметдиз фейи вахт 1990-йисан 17-август къалурнавайла? Зун вичин гафарихъ агъан тийиз акурла, Жанеттади зав вичин муькуь вах, яни композитордин гъвечIи руш, Гуьлнара Зейналовна Фезлиевадин телефондин нумра вугана ва вичин гафар тапанбур туширди гьада субутардайдакай лагьана. За адаз зенг авур вахтунда гьа­къикъатда гьакI хьунни авуна. Идалайни алава, за и ва я маса делил субутарун патал са гафар ваъ, са гьихьтин ятIани документ хьайитIани герек жеда лагьай чIавуз Жанетта ваха зал вичин буба Зейнал Гьажиев рагьметдиз финин гьакъин­дай шагьадатнама агакьарна. Ам къенин юкъуз за жуван архивда хуьзва. Гьакъикъатда зи гъиле гьатай шагьадатнамадани Зейнал Минакилович рагьметдиз фейи вахт, адан рушари къейд авурвал, 1990-йисан 17-август ваъ, 1989-йисан 13-октябрь къалурнава. Алава­ яз, и кар Хан Башировани субутар хъувуна ва вич Зейнал Гьажиев эхиримжи рекье твадай чIавуз ана хьайидакай лагьана.

Винидихъ за къалурнавай делилар себеб яз, бажарагълу композитор Зейнал Гьажиеван уьмуьрдикай гележегда ктабрин, газетрин ва журналрин чинриз макъалаяр ракъурдай гьар са авторди ам рагьметдиз фейиди 1989-йис тирди къалуриз хьайитIа, чи къвезмай несилрал адакай агакьдай делилар гьакъикъатдинбур жедайдал ва и кардай чаз абуру сагърайни лугьудайдал шак алач.

Эдуард Ашурагъаев