Инсан ва адан кар
Ихьтин кьил гана, за саки къанни вад йис идалай вилик райондин «Дагъдин булах» ва республикадин «Лезги газет» газетриз критикадин макъала кхьенай. Ана за рекье-хуьле чал расалмиш жезвай хъсан ва чIуру кIвалахар, мисалар гъуналди, къейд авунай. Заз инал а чIавуз жуван макъалада кхьей бязи крарал кIелзавайбурун фикир желб хъийиз кIанзава. Мад сеферда.
А чIавуз рекьера, гила хьиз, улакьар бул тушир. Райондиз хквезвай 2-3 автобус гьамиша инсанрай ацIана жедай. Са сеферда чна, хейлин яшар хьанвай кьве итимди, жегьил кьве дишегьлидиз автобусда чи чкаяр теклиф авурла, Кьурагьрин хуьряй тир са агъсакъалди лагьанай: «Бес вучиз къе чна чи арайра мергьяматлу ксар амач лугьуда?».
Къе мад зун вучиз и месэладикай рахазва? Хсуси месэлайрин патахъай чун мукьвал-мукьвал жуьреба-жуьре идарайриз финиз мажбур жезва. Садазни сир туш хьи, анра кIвалахзавайбуру хейлин дуьшуьшра, атай касдин дерди туькIуьрун патал жуьреба-жуьре кьуьруькар акъудиз, гьа са вахтунда са вуч ятIани истемишни ийиз, кар туькIуьрун энгеларзава. Вучиз? Вун, гьукуматди мажиб гуз, атай касдин дерди туькIуьрун патал къуллугъдал тайинарнава. Бес жуван гьахълу тIалабун туькIуьрун патал ви патав атанвай кас валай нарази яз хъфин ва я адан дерди ерли туькIуьр тавун — им вуч лагьай чIал я?
Виридакай завай икI лугьуз жедач. За жуван уьмуьрдай хъсанвал ийизвайбуруз талукь язни са шумуд мисал гъида. Заз инал абурун тIварар кьунни кутугнаваз аквазва. Са шумуд йис идалай вилик жува тарс гайи, Кьурагьрин сад лагьай нумрадин юкьван школада чирвилер къачур са шумуд жегьилдикай — Фейзуллаев Назиракай, Рамазанов Рамазанакай (абуру райондин пенсийрин фондунин идарада кIвалахзавай), Акимова Иминатакай (райбольница), Уьрдиханова Савадатакай (хуьруьн администрация) анжах хуш келимаяр лугьуз жеда. Жуван дерди гьасятда туькIуьрун анихъ амукьрай, и жегьилри гьар са кас патал ийизвай чалишмишвилер акурла, зун абурулай гзаф рази яз амукьна. Къуй и жегьилрин ва гьа ихьтин, чеб гьамиша мергьяматлувилин рекьера авай гьар са касдин уьмуьр хушбахтлуди хьурай.
Мад са мисал. Автобусда дишегьлиди (килиг гьа?!) гъвечIи аялдиз са жегьилдивай чка гун тIалабна. Белки, и кIвалах хьана лагьана са касни инанмишни жедач. И жегьилди явашдиз икI жаваб ганай: «За накь, са сятда къаял акъвазна, куь аял патал автобусдиз билет къачурди туш». Патав гвай ван хьайибур и “мергьяматлу” касдиз нифретдивди килигнай.
Мергьяматлувилин мисал гъин. Зун жуван рекьин юлдашни галаз райцентрадилай шегьре рекьяй агъуз хквезва. Кьулухъай хтай Рамазанов Рамиза, гьич гъилни хкаж тавунмаз, вичин хсуси машин акъвазарна, чун еке ашкъидивди лазим чкайрив агакьарна. Чна и жегьилдиз рикIин михьивилелди чухсагъул лагьана.
Чеб алай чкайрал гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвазвай ксарни, гьелбетда, ава. Вичелай Кьурагьрин жемят рази тир (къуй Аллагьни вичелай рази хьурай) хуьруьн администрациядин кьил Рамазанов Абдурагьима инин са шумуд куьчедин агьалийрин патай еке гьуьрмет къазанмишун дуьшуьшдин кар туш. ИкI, райцентрадин Квелцик магьле лап шегьердин куьчедиз элкъуьрун гьакъисагъ зегьметдин нетижа тушни бес? ГьакI хейлин амай магьлеярни. Саки яхцIурни вад йис идалай вилик ДАССР-дин Верховный Советдиз депутатар хкягъун патал сечкияр кьиле физвайла, вичел и чIехи ихтибар ийизвай «Курахский» совхоздин Ашарин отделенидин нехирбан Ибеев Агьмедуллагьавай рагьметлу Къурбанов Мегьамедэмин муаллимди Гелхенай Кьурагьиз цин турбайра аваз хъвадай яд гъун тIалабнай. Къе и тIалабун гьикI кьилиз акъатнатIа, районэгьлийриз чпин вилералди акуна.
Хъсан мисалар мадни ава (инал зун абурукай виридакай рахазвач). Вичин хсуси такьатрихъ анжах са касди (Б. Э.), саки 100 метрдин мензилдай яд гъана, булах туькIуьрзава, вични — гьакьван сересдаказ. Анжах са касди (Т. С.) магьледин рекьиз махсус къаришма цун патал бес кьадар вичин хсуси такьатар харжзава. Анжах са касди (Ф. С.), са вахтара татугай гьава авай йикъара рагьметдиз фенвай кас фаракъат авун патал къванер жагъин тийизвайди фикирда кьуналди, вичин хсуси такьатрихъ сурариз махсус плиткаяр гъизва. Анжах са касди (Г. А.), вичин хсуси чиликай атIана, рехъ гьяркьуь хьун патал мергьяматлувал къалурзава. Мисалар, мисалар… Абур чаз уьмуьрда гьар юкъуз аквазва. Хъсан, мергьяматлу кIвалахри чун шадарзава, гуьгьуьлар хкажзава. ЧIуру кIвалахри лагьайтIа, гуьгьуьлар хазва. Гьар са мисалдай аквазвайвал, анжах са касдилай чIехи кIвалахар алакьайла, гьукуматдин жавабдар къуллугърал алай ксарилай кIвалах алакь тавун ва я, мадни дуьз лагьайтIа, кIвалах туькIуьр тавун аламат жедай кар тушни бес?!
Ша чун мергьяматлувал авун патал анжах вилик жергейра жез, жавабдар гьар са къуллугъдал алай касни хиве авай везифаяр намуслудаказ кьилиз акъудиз алахъин!
Абдула Семедов
