Аллагь-Таалади Вичин тамам камаллувиляй са вахтариз муькуь вахтарилай ва са чкайриз маса чкайрилай артуханвал, вини дережа ва кьетIенвилер ганва. Гьа икI, Ада йисан цIикьвед вацракай (1-мугь́аррам, 2- сафар, 3-раби́уль-авваль, 4-раби́у-с́са́ни́, 5-жума́даль-у́ля, 6-жума́да-сса́ни́, 7-ражаб­, 8-шаѓьба́н, 9-рамазан, 10-шавва́л, 11-зуль-къаѓьдагь, 12-зуль-гь́ижжагь) мугьаррам вацраз зурба лайихлувилер гана, адан эгьмият ва метлеблувал чIехи авунва. Ам къадагъа алай кьуд вацракай сад яз авунва (къадагъа алай варцарик зуль-къагьдагь, зуль-гьижжагь, мугьаррам ва ражаб акатзава). ГьакIни мугьаррам вацра «А́шу́ра́ъ» тIвар алай югъни ава…

Вичин вахтунда Умар ибн аль-ХатIтIаб (Аллагь рази хьуй вичелай) халифади мугьаррам варз Исламдин календардин сад ла­гьай варз авунай… Умар халифади (Аллагь рази хьуй вичелай) Исламдин тарих къалурзавай календарь тайинарунин гьакъиндай асгьабар кIватIна, абурухъ галаз меслят авунай: садбуру а календарь «пайгъамбарвал» атай йикъалай гьисабиз башламишун дуьз жеда лагьана, муькуь асгьабри — Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз)  гьижра авур йикъалай…Умар халифади (Аллагь рази хьуй вичелай) гьижрадин тарих хкяна, вучиз лагьайтIа, гьижрадин зурба вакъиа вичелди гьахъ ва таб (заб­луждение) чара (фаркьлу) хьайи ва­къиа я! Пайгъамбардин (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) гьижра рабиуль-аввал вацра хьанатIани, а кар кьетI авун (решение кьабулун) ва адаз гьазурвал акваз мугьаррам вацран сифте кьиляй эгечIнай — гьаждин­ крар кьилиз акъудна азад, «ансаррихъ» (Мединадин асгьабрихъ)  галаз «байъат» — икьрар хьайидалай кьулухъ. Гьаниз­ килигна му­гьаррам варз гьижрадин йисан эвел кьил (сифте варз) яз гьисабзава. Аль-гьа́физ Ибн Гьажар алимди вичин «Фатгьуль-Барий» ктабда (7-268) и кардикай баянар ганва.

А́шу́ра́ъ югъ

Са шумуд югъ идалай вилик, 26-июндиз гьижридин цIийи йис — 1447-йис — алукьна.

«А́шу́ра́ъ» югъ — им мугьаррам вацран цIуд лагьай югъ я (алай йисуз ам 5-июлдал, киш йикъал, ацалтна).

Мусурманри цIийи йис къейдзавайди туш ва диндин жигьетдай кьуртIа, цIийи йис алукьун са акьван важиблу кар туш. Амма, гьар гьикI хьайитIани, цIийи йис алукьунин кардиз инсанар чпин уьмуьрда са гьихьтин ятIани цIийи девирдиз гьахьнавайди хьиз килигзава: нетижаяр кьазва, планар тайинарзава, умудар кутазва, цIийи кIвалахриз гьазур жезва, бюджетар кьабулзава…

Лугьун лазим я, мугьаррам варз виче тек са «А́шу́ра́ъ» хьтин югъ хьуналди берекатлу туш, гьакIни вири мугьаррам варз сив хуьналди берекатлу я. Аллагьдин расулди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) лагьанва [мана]:

«Рамазандилай кьулухъ виридалайни хъсан (лайихлу) сив хуьн — им Аллагьдин вацра сив хуьн я, мугьаррам вацра» (Муслим: 1163).

Мугьаррамдин вири йикъар лайихлувал­ авайбур я. Мусурмандиз вири вацра сивер хуьдай ихтияр ава ва я мугьаррам вацра амай вацралай пара сивер хуьдай ихтияр ава.

Исламдин сифте йисара Ашураъ юкъуз­ сив хуьн ферз тир. Гьатта ферз тир сивер хуьн рамазандин вацрал хутахайдалай кьулухъни, адахъ (Ашураъ йикъахъ) Исламда гьуьрметлу тир чка амукьна.

А́шу́ра́ъ йикъан тарих

И юкъуз, цIуд лагьай мугьаррамдиз, са шумуд асир идалай вилик зурба вакъиа кьиле фена — Аллагьдин мужизат. Муса пай­гъамбар (Аллагьдин салам хьуй вичиз) вичин халкьни галаз чпив агакьариз кIанзавай (гуьгъуьна гьатнавай), кьиле фиръаван авай Мисрдин (Египетдин) кьушунрикай катзавай. Аллагь-Таалади (и чIавуз) Исраилан несилрин вилик (яни Мусадинни адахъ галай жемятдин вилик) гьуьлуьн ятар а къайдада кьве патал пайна хьи, гьуьлуьн юкьва дегьлиз (коридор) арадал атана, яд (лагьайтIа), дагълар хьиз, кьве патахъ акъвазна. Чил гьа и вахтунда лап кьуруди тир. Фиръаван ва адан аскерар чпин кафирвили ва лавгъавили акьван буьркьуь авунвай хьи, кьиле физвай кардин керематлувилизни килиг тавуна, абуру (Мусадивни адахъ галай жемятдив) ахгакьарун патал гьуьлуьн къене арадал атанвай рекьерай гьахьдай жуьрэтлувал авуна. (Яни фиръавандизни адан кьушунриз чпин вилик хьанвай еке мужизат акунатIани, абурун акьулар акьван квахьнавай хьи, и керематди абур акъвазарнач, акси яз, калтугунин кар давамарна, кьве пад хьанвай гьуьлуьн къене гьахьна). Муса пайгъамбар ва адахъ галай жемят а къерехдиз экъечIайла, (дагълар хьиз хкаж хьана, кьве патахъ пай хьанвай гьуьлуьн) ятар сад-садав агат хъувуна ва Аллагьдин вири душманар (яни фиръаванни адан кьушунар), Мусадинни адан жемятдин вилериз акваз-акваз, батмиш хьана. Шаксуз, им (и вакъиа) алемрин Раббидин патай чIехи керемат (знамение) ва еке регьим тир, вич себеб яз Исраилан несилри Аллагьдиз шукур авун лазим тир. Амма рикIер дегиш жедайбур я, (кар) акI хьана хьи, гьа и халкь (яни Аллагьди чеб фиръавандикайни адан кьушунрикай къутармиш авур халкь -«ягьудар») Гьахъдин ва пайгъамбаррин лап гзаф пис душаманриз элкъвена.

Аллагьди Къуръанда лагьанва (5-сура, 70-аят, мана):

«Дугъриданни, Чна Исраилан несилривай (кьинералди мягькемарнавай) икьрар къачунай, Чна абурун патав расулар ракъурнай. Гьар сеферда абурун патав (а расулрикай са) расул атайла, абурун нефсериз хуш тушир кар гваз, —  садбур абуру таб яз кьунай, муькуьбур ягъиз­ рекьизвай».

(Винидихъ чна къейд авурвал, Муса­ пайгъамбар вичин халкьни галаз чпив агакьариз кIанзавай, кьиле фиръаван авай Мисрдин (Египетдин) кьушунрикай катза­вай. Инал суал арадал атун мумкин я: абур вучиз катзавай? Шариатдин делилрай чаз чизвайвал, Аллагьди Муса пайгъам­бар ви­­лик девирда Мисрдин са зулумкар пачагь фиръаванан патав ракъурнай, ам (яни фиръаван), туба авуна, дуьз рекьел хтун патал. Вучиз лагьайтIа а фиръаван лап гьахъсуз, халкьдиз зулумар ийизвай кас тир. Гьа икI, фиръаван лап къапарай акъатнавай вахтунда Аллагьди адан патав Муса пайгъамбар ракъурнавай (адан стха Гьарун­ пайгъамбарни галаз). Аллагьди Къуръанда­ лагьанва (20-сура, 24-аят, мана): «Алад (вун, эй Муса) фиръавандин патав, гьа­къикъатда, ада (Аллагьди эмирнавай къанунрин) сергьятар чIур­нава (бес эвера адаз Имандихъ ва Аллагьдиз муь­тIуьгъвилихъ)». Мусадин­ эвер гунин гьахъ­вал тестикьарун патал Аллагьдин изиндалди ада фиръавандиз са шумуд мужизатни къалурнавай (аса гъуьлягъдиз элкъуьрун ва мсб.). Анжах фиръа­ванди такабурлувална, Муса суьгьуьрчи­ я лагьана, ам пайгъамбар яз аннамишнач. Эхирки кардин нетижа винидихъ хабар ганвайвал хьана. Аллагьди и вакъиадикай Къуръанда лагьанва (17-сура, 101-103-аятар, мана): «Дугъриданни, Чна Мусадиз ачух кIуьд делил (аламат) ракъурнай (адан пайгъамбарвал гьахъ тирди тестикьарзавай). Бес хабар яхъ вуна (эй, Пайгъам­бар) Исраилан несилривай — ам (Муса)­ абурун патав атайла (делилар гваз), адаз фиръаванди лагьанай: «Гьакъи­къат­да, за фикирзава, вун — я Муса, суьгьуьрдик акатнава». (101) Ада (Мусади) лагьана: «Дугъриданни, ваз чизва, абур (кIуьд делил) — анжах цаваринни чилин Раббиди (авудна) ракъурнавайди басаратвал гъидай шейэр (чпелди квез Дуьз рехъ аквадай, Гьахъ кьатIудай ачух делилар) яз, гьакъикъатда, за фикирзава (якъиндиз): вун, я фиръаван, телеф жеда». (102) Адаз (фиръавандиз) абур а чилелай (Мисрдай) чукуриз кIан хьана, Чна ам ва адахъ галайбур (кьушунар) вири (гьуьле) батмишарна (103)»

Гьа икI, чаз чир хьайивал, А́шу́ра́ъ югъ, зулумкар фиръаванни адан кьушунар гьуьле батмишарна, Исраилан несилар адан зулумдикай къутармишай югъ я.

А́шу́ра́ъ юкъуз сив хуьн

Хабар гузва хьи, бес Ибн Аббас асгьабди лагьана (мана):

«Пайгъамбар Мединадиз атана ва «ягьуд­ри» А́шу́ра́ъ-юкъуз сив хуьзвайди акуна. Ада хабар кьуна абурувай (мана): «Им вуч я?». Абуру жаваб гана: «Им диндар югъ я, и юкъуз Аллагьди Исраилан несилар абурун душмандикай къутармишна ва Мусади и юкъуз сив хвена». А чIавуз Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) лагьана, (мана): «Зун генани лайихлу я Мусадиз, квелай», ахпа ада сив хвена ва и сив хуьн эмир гана» (Аль-Бухари: 2004).

Маса риваятда лугьузва:

«… Абуру жаваб гана: «Им чIехи югъ я, и юкъуз Аллагьди Муса къутармишна ва фиръаван хизанар (тухум) батмишарна ва Мусади сив хвена и юкъуз, Аллагьдиз шукур авун яз». А чIавуз Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) лагьана (мана): «Зун генани лайихлу я Мусадаз, квелай», ахпа ада сив хвена ва и сив хуьн эмир гана» (Аль-Бухари: 3397).

Эгер и сив хуьн герек къайдада, иман гваз ва сувабдик умуд кваз кьилиз акъу­дайтIа, Аллагьди адай (сив хуьнай) алатай вири йисан гунагьар багъишламишда. Аллагьдин расулдивай (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) Ашураъ йикъан сив хуь­никай хабар кьуна, ада жаваб гана (мана):

«Ада (а юкъуз сив хуьни) алатай йисан гунагьар «багъишламишуниз себеб­валда» (Муслим).

Хабар гузва хьи, бес Абу Къата́дагь асгьабди (Аллагь рази хьуй вичелай) лагьана: «Аллагьдин расулди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) лагьана (мана):

«Ни гьар вацра пуд юкъуз сив хвейи­тIа ва рамазандин вацрани, ам гуя гьамиша сив хуьна ава, Арафадин йи­къан­ сив хуьнай, за умуд кутазва, Аллагьди алатай ва вилик квай йисан гунагьар михьи хъийида, Ашураъ йикъан сив хуьнай, за умуд кутазва, Аллагьди алатай йисан гунагьар михьи хъийида». (Муслим: 2803)

Гьи юкъуз сив хвена кIанзава?

Винидихъ лагьанвайвал, Ашураъ югъ мугьаррам вацран цIуд лагьай югъ я. Аллагьдин расулди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) чаз эмир ганва и юкъуз сив хуьн, гьакIни Ашураъдин вилик квай юкъуз ва я Ашураъдин кьулухъ галай юкъуз (яни кIуьдаз ва цIусадаз). Имни «ягьудриз» ва «насарайриз»  (хашпарайриз) ухшар тахьун патал ийизвай кар я, гьикI хьи, маса динриз къаршивал (аксивал) авун Исламдин къайдайрикай (правило) сад я, амма маса динрин векилриз ухшар хьун лагьайтIа, чIехи тир гунагьрикай сад я.

Ибн Аббас асгьабдилай агакьарзава (Аллагь рази хьуй вичелай), бес, Аллагьдин расулди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) лагьана (мана):

«Эгер зун къведай йисалди аму­кьайтIа, за, дугъриданни, сив хуьда (мугьаррамдин) кIуьд лагьай юкъузни». (Муслим: 2723)

Ибн Аббас асгьабди (Аллагь рази хьуй вичелай) гьакIни лагьана (мана): «Аллагьдин расулди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) Ашураъ юкъуз сив хвена ва масабурузни сив хуьн эмирна, инсанри лагьана: «Я Аллагьдин расул, и югъ «ягьудрини насарайри»1 виниз акъудзава (возвеличивают)». Аллагьдин расулди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) лагьана (мана):

«Къведай йис алукьайла, чна, ин шаа Аллагь (Аллагьдиз кIан хьайитIа), кIуьд ла­гьай юкъузни сив хуьда», амма­ гуьгъуьнавай йис алукьдалди, Аллагьдин­ расул (Аллагьдин салават ва салам хьуй ви­чиз) рагьметдиз фена (кечмиш хьа­на)»­ ­ (Муслим: 2722).

ГьакIни Ибн Аббас асгьабдилай хабар гузва, бес Аллагьдин расулди (Аллагьдин­ салават ва салам хьуй вичиз) лагьана ­(мана):

«Ашураъдин юкъуз сив хуьх (куьне), «ягьудриз» ва «насарайриз» къаршивал (аксивал) ая: адан — яни Ашура́ъдин — вилик квай юкъуз ва я адан кьулухъ галай юкъуз сив хуьналди». (Агьмад: 2154).

Чна Аллагьдиз дуьа ийизва: Я Аллагь! Вуна чаз и мугьаррам вацран ибадатар дуьз кьилиз акъудиз куьмек це ва а ибадатар чавай кьабула! Амин!

(Макъаладин са кьадар пай «Вучиз Ислам?» (www.whyislam.) сайтдай къачунвай «Ашура» тIвар алай материалдин бинедаллаз гьазурнава.

Алава къейд: чи макьсад и макъала Ашураъ йикъан вилик газетда чап авун тир, амма «ЛГ»-дин 25-нумра 3-июлдиз чап тавун себеб яз, чна, мугьаррам вацран кьетIенвилер фикирда кьуна, Ашураъдин югъ алатнаватIани, ам гъилевай нумрада чап хъувун кьетIна).

___________________

1 «Хашпарайриз».

«Лезги газет»