На ви дердер заз ахъаймир,
Зун валайни кайиди я.
( Халкьдин манидай )
Дуьньядин винел лап гзаф затIар, гьерекатар сад-садаз акси манаяр аваз арадиз атанва. Чпиз антонимар лугьузвай и гафар неинки чи япариз, гьатта гьиссеризни кваз таниш я. Месела, чил — цав, рагъ — варз, руш — гада, вах — стха, фин — хтун ва икI мадни.
Зи фикир инал чIалан бязи месэлаяр гьялиз алахъун туш. Заз чи уьмуьрдин бязи камар веревирд ийиз кIанзава. А фикирдални зун 2017-йисан 10-август-дин “Лезги газетдин” 32-нумрадин 7-чина чапнавай Мегьарамдхуьруьн райондин Муьгъверганрин юкьван мектебдин дидед чIалан муаллим А.Гьажимурадован “Вучиз халкь бизарзава?” макъалади гъана. Макъаладай аквазвайвал, “Газпромдин” работникри автор (неинки са автор), тапан буржар ала лугьуз, гзаф кIевера туна. Судрал аватдай кьван чкадал атай касди вич гьахълу тирди са гуж-баладалди субутна.
Макъала газетдиз акъатна йисни алатнава, ятIани зи рикI, жуван дерде-рикай кхьин тавунмаз, секин жезвач. “Агь, инсан, — лугьузва за, вун гьулдан яни, раг яни? Къвез акьазва ви рикIе татугайвилин къирмеяр, бязи вахтара гуьллеярни. Вуна эхзава, аксивалзава… Ваз гьукуматди вири ихтиярар ганва, амма абур хуьдай гьаким авач. И чIавуз вун тама авай тек тарциз элкъвезва”.
Абдулашим муаллимдиз заз лугьуз кIанзавайди ам я хьи, газ атуникди халкь сифте шад хьанай. Амма и карди чаз рикIин секинвал гъанач. Зунни акатна ахьтин регъверик. Аватна и карда, зунни “Газпром” ООО-дин юристрин терездал. Вири делилар авайвиляй зун къутармиш хьанай. ЯтIани буржарин чарар гагь-гагь, гилани къвезва.
Зун ахьтин фикирдал атанва хьи, уьлкве чкIайдалай кьулухъ чиновникри чпин везифаяр дуьздаказ кьилиз акъудзамач. РикIел гел тунвай са шумуд дуьшуьшдин шагьид хьанва зун. 1994-йисуз, 45 йис тамам хьайила, за паспорт Хив райондин ОВД-да дегишарна. Паспорт къахчур зун а кардал аламат хьана хьи, зун хайи югъ 9-август яз, сифте 27, ахпа 28-август яз кхьена, документ вахкана. Суал къвезва: “вуж я зун?” Беден — сад, инсанар — пуд. Аламат!
Кьвед лагьай дерт… Саки 10 йис идалай вилик зун РФ-дин Президентдин грантдин гъалибчи хьана, амма I00000 манат зав агакьнач. Пака — ахпа лугьуз, за гуьзлемишна. Чпиз и кардикай хабар гайила, заз вахтунда вучиз атанач, гила а пулар амайди туш лагьана. Зазни суд — дуванра гьатиз кIан хьанач, пул тIимилди туштIани.
Пуд лагьай дерт. СССР-дин девирда гзаф аялар хвейи дидейриз пенсийрин фондуни а йисарин эвездин пул хгузвай. Зани тадиз документар кIватIна. Анай заз лагьана хьи, чи эвленмиш хьунин шагьадатнамада я зи, я юлдашдин бубадин тIварар (отчествояр) къалурнавач. Дегишарна кIанзава. Зани 2016 -йисан декабрдин сифте йикъара тухвана а шагьадатнама Хив райондин ЗАГС-диз, анин хийирдиз пул “Россельхозбанкдиз” гана лагьай квитанцияни галаз. Заз цIийи шагьадатнама вахчуз кьве гьафтедилай хъша лагьана. Абуру лагьай вахт 2017- йисан мартдин эхирдал кьван “акъаж” хьана. Хкай шагьадатнамани гъалатIар кваз кхьенвай.
Кьуд лагьай дерт. Зун пенсиядиз экъечIдай вахт атанвай. Тадиз вири документар туькIуьрна, за абур Хив райондин пенсийрин фондуниз тухвана. Заз документар кьабулай анин къуллугъчиди сад – кьве вацралай къачудай пенсияни мубаракна. ЧIалахъ тежедай кар ятIани, чIалахъ хьухь. Йисни зур алатна, заз акур са затIни хьанач. Ахпа зун гъавурда турвал, за тухвай документрикай арзани са шумуд чар квахьнава. И чIавуз заз цIийи кьилелай арза кхьин хъувун ва документар вири цIийи хъувун теклифна. Пенсияни арза цIийи хъувур йикъалай гуда лагьана. Гьатна судара. Сифте — райондин, ахпани — республикадин. Верховный суд регьимлу хьана: зун гьахълу тир къарар акъудна.
Вад лагьай дерт. Ругуд лагьайди… Виш лагьайди… Эхир авач! Дидед чIалар, диде-бубадин ва аялдин разивал аваз хьайитIа, мектебда кIелдай къанун акъудиз кIанзава чи жанаби гьакимриз! ЧIалахъ тежедай аламат тушни! “Гафуни гаф хада”, лугьуда бубайри. “Дердини дерт хада” лугьудай мисални кутугнава чи къенин девирдиз. Килиг садра, перестройкади чи гьихьтин къизилдин адетарни къанунар квадарнаватIа. Уьлкведа дуствал, стхавал, хванахвавал, чирхчирвал амач. Гзаф инсанрин руьгьерай буржи, мергьяматлувал, хатур-гьуьрмет, намус, виждан, вафалувал, кIанивал — гафар квахьнава. Ибур вири чи мефтIедини беденди цIурурзавай дердер тушни?!
“Вучиз къе чун ихьтин чкадал атанва? Вучиз халкь бизарзава?” — суалар гузва Абдулашим муаллимди. Ибур риторикадин суалар я. Абурун гъавурда гьар сад вичин жуьреда акьун мумкин я. Амма за жуван жаваб гузва. Вири чиновникрин кIвалахдал гуьзчивал алачирвиляй, абур халкьдин дердийрив къайгъусузвилелди эгечIзавайвиляй, ришветбазвилиз кьил янавай гьакимар арзачидин гъилиз килигзавайвиляй, регъуьвал, буржи гьисс авун амачирвиляй я. АкI туширтIа, зи хтул руша цIи къачур сифте паспортдин “са” графада “итимдин”, яни род “мужской” кхьена, мубаракарни авуна рахкурдачир. Кьве сеферда райондин паспортрин столдиз фидай чкадал кьуд сеферда финиз мажбур хьана. Вични — гьар сеферда кьве-кьве кас. Анизни хъфин — хтун гьар садаз 300 манатдай акъваззава (чи хуьр Дербентдин зонада ава). Гила гьисаб яхъ, гьикьван харжияр жезватIа. Кьуд сеферда гьар са гьакимдин гъалатI туьхкIуьриз фейи бубадайни аялдай 2400 манат акъатна! Квахьай вахт?.. Ажугъдин гьиссер?.. И суалриз жавабар гудай халуяр къекъвейтIани жагъидач.
Пуд йисалайни гзаф идалай вилик Хиврин БТИ-диз яшайишдин зи хсуси кIвализ техпаспорт къачун патал анин хийирдиз гайи 650 манатдин чекни документар къени компьютердин базада авачиз тадачир. Белки, гзафбуру зун айибни ийизва жеди. Жувазни утанмиш жезва. Са зун туш кьван ихьтин бизарвилера тунвайди.
“Шадвал”, “хвешивал”, “къумбарвал” гафарин антонимар тир “дерт”, “гъам”, “хажалат” гафари чи мурадрив берт гъиз тазвач. Къайгъусуз гьакимрини уьлкведин къанунриз халкьдив ихтибар хъийиз тазмач. Лезги халкьдин манийра дердерикай фикирар гьавайда гьатнавач:
Чанда дердер ава лугьуз,
Дердерин сан гуз жедани?..
Яраб бубайриз чпин невейрин кьилел вуч къведатIа агъзур йисарин идалай вилик аян тиртIа?..
Абдул Ашурагъаев, муаллим
