Заз са куьгьне фургъунчи чидай. Ада балкIанрилайни гзаф фургъундин чархариз къуллугъдай: будар чпин чкайрал мягькемардай, гьалкъаяр мукьвал-мукьвал ахтармишдай, лазим чкайривай ягъ гуьцIдай. Куьрелди, садлагьана хъуткьунарна, балкIанри чкадилай зарб къачуртIани, фургъунди дурум гудай, ам чкIидачир… Рехъни, гьикьван къулайсузди хьайитIани, фад алуддай, парни чкадив агакьардай.
Хам балкIанриз фургъун генани мягькемди кIандачни? Шак алачиз, и вири дуьшуьшра фургъунчидихъ кьетIен алакьунар, устадвал хьун герек я. Важарар гъилевайди гьам я. Хъсан балкIанри чпиз тIвал вегьин кьабулдач, важарар юзурун бес жеда…
За ихьтин веревирдер къенин аямда чи обществода чка-чкада, гъвечIи хуьрелай гатIунна, чIехи меркезрив агакьдалди, кьиле физвай бязи крар акурла ийизва.
Республикада эхиримжи вахтунда кьиле физвай хейлин крари виликандалай артух разивал, инанмишвал арадал гъизвайдал шак алач. Кьилиз атанвайди уьмуьр акунвай, тIваларни хъутIалар гзаф алуднавай кас я.
Обществодин саки вири мертебайра гьахъсузвал авайди парабуру гьиссзавай. Закондихъ, гьукумдихъ инанмиш хъжез кIанзавачир.
Куьне садра фикир це: адетдин факъирри яшамиш жедай мумкинвилер артухарун вилив хуьзвайла, атанвай виридалайни чIехи векилди сифте кьабулай закон, гьатта чIехи къуллугъдал аламачирлани, вич ва вичин хизан хуьнин гьакъиндай хьанай. А закон фад къуватдай хъивегьнай.
ЯтIани, инсанрин ихтибардиз ада зиян ганай…
ЧIехида вичихъ галаз гъайи саки вири министрар, коррупциядини чпи-чеб хуьнин къайгъуйри фадлай гацумарнавайбур, халкьдин дердийриз гьакьван яргъабур яз, са-сад тахтунай ахкъатнай…
Исятда лугьузвайвал, чина вири дережайра къуллугъар “михьи” авунин крар кьиле физва. И мукьвара республикадиз СКФО-да РФ-дин Президентдин тамам ихтиярар ганвай Векил Александр Матовников атайла, республикадин Кьил Владимир Васильева журналистрин суалдиз жаваб яз лагьайвал, чна “санал кIвалахиз чирзава, РФ-дин Президентди месэлаяр гьикI вилик эцигнаватIа, — гьакI. Къуллугъар кардик хьун тIимил я, нетижайрив агакьарна кIанда. Сифтегьан нетижа ам я хьи, инсанри гьахълувал авайди, законар вирибуруз сад хьиз талукь тирди, вирибурувай сад хьиз везифаяр кьиле тухун истемишдайди гьисснава. Ида гележег хъсан жедайдахъ инанмишвални артухарзава”.
Мад са къейд важиблуди я: метлеб “гзаф ксар жазаламишуникай ваъ, обществодин къенепатан гьалар, уьмуьр дуьз кьацIал хкуникай ибарат я”.
Имни цIийи ва лап савадлу, гужлу кадрийрин, пешекаррин куьмекдалди кьилиз акъудзава. Аквазва хьи, жегьил бажарагъар хкягъун ва къуллугърал хкажун патал махсус конкурсар (“Зи Дагъустан” тIвар алаз) тешкилзава, хъсанбурукай хъсанбур, коррупциядикай, муьфтехурвиликай, миллетчивиликай михьибур, ахлакьдиз, закондиз вафалубур хкязава…
Им, дугъриданни, дуьз рехъ яз аквазва. Дагъустан СКФО-да виридалайни чIехи республика тирди хьиз, вич алай чкадал, тарихдин тежрибадал, такьатрал, девлетрал, иллаки инсанрал гьалтайлани къулайди я. И кар иниз атай вири мугьманрини къейдзава. Чахъ виридалайни гзаф тIебиатди ганвай девлетар ава: гьуьл, гурлу вацIар, къени дуьзенлухар, тамарни багълар, гегьенш яйлахар, эбеди муркIарик квай дагъларин кукIушар…
Чахъ тарихда арадал атанвай шартIарни ава: садрани муркIади кьан тийир гьуьлуьн порт, республикадин мулкунилай кьиляй-кьилиз фенвай ракьун рехъ, тIебии чими ятар, инсанар сагъламардай вирер, туризм виликди тухудай мумкинвилер, рекьерни жигъирар, михьи ятар, дармандин хъчар, емишар ва икI мадни. Чун къунши государствойрихъ галаз алишверишдин “Ипекдин рекьел” алайдини фикирда кьун герек я.
Тек са хуьруьн майишат ва балугъчивал вилик тухун патал чахъ авай хьтин мумкинвилер маса санихъни бажагьат ава. И кар инал чун рахазвай гуьруьшдал республикадин Гьукуматдин Председатель Артем Здунова авур докладдани къейднава.
Са рекъем ажайибди я: чахъ промышленностдин хсуси карханаяр тIимил хьуни государстводин хазинадиз налогарни тIимил гъизва.
Алишверишдал, иллаки шей кура-кура маса гунал гьалтайла, чав къведайбур лап чIехи субъектрик хьун мумкин я…
Им вуч лагьай чIал я? Чаз алишвериш ийиз, шей маса къачуз, маса хгуз хъсандиз чир хьанва. Амма цIийи карханаяр кардик кутаз, чилел шей гьасилиз, гьасилайдан иесивал ийиз, яни кIвалахна къазанжияр къачуз чизвач.
Вич-вичелай суал къвезва: нин тахсир я им? Дагъустанда агъзур йисара виликди фейи лежбервални багъманчивал, хипехъанвални малдарвал, уьзуьмчивални чехирчивал гьиниз фена? Са 40-50 йис идалай вилик, зун вири Дагъустандикай рахазвач, Кьиблепатан Дагъустанда чехирринни консервиярдай (майвайрикай, емишрикай) гъвечIи ва чIехи цехар авачир са майишатни аквадачир эхир.
Чи дагълух вири хуьрера хипехъанвални малдарвал хьунихъ галаз сад хьиз, чкадал ниси хкуддай, як, дулдурмаяр гьазурдай цехар авай. Сарикай, хамарикай государстводи менфят хкудзавай. Чахъ санани авачир хьтин гуьзел гамар храдай фабрикаяр, цехар авай. Ибур вири гьикI ва вучиз тергна? Гила абур вири арадал хкана кIанзава. Ни?
Государстводи а крар, за кьатIузвайвал, тамамвилелди вичин хивяй акъудна, “гъвечIи” ва я “чIехи” карчийрин хиве тунва. Бизнесдиз лагьайтIа, регьят пулар кIанзава, маса къачуз, маса хгудай. Зегьметдалди, жафадалди гьасилайди са гьихьтин ятIани лутуйри къахкъудзава, чебни -кепекрай. Цайидини хъжезмач…
Им бес ажайиб гьал тушни?
Ибур бязибуру куьлуь-шуьлуьярни я лугьун мумкин я. Амма чи къулай, къуватлу портуни, ракьун рекьи, “Дагдизель”, “Авиаагрегат”, Дуьм-дуьз механикадин, Сепараторрин ва маса заводри бес кьадардин хийир тагунин сирерай кьил акъудиз жезвач жал? Анра кIвалахзамай бязи пешекарриз яб гайила, гъавурда акьада хьи, ибурни вири кьилдин ксари чпин хсусиятдиз элкъуьрунин женгер гьеле давам жезва. “Госзаказарни” ибурув агакьзавач… Гьакьван усал заводар тирвиляй я жал?..
Чи общество гьеле, цIийи балкIанар кутуна, гьалзавай куьгьне фургъундиз ухшар я. Фургъунчи виринрив, вири крарив агакьзавач. Чаз лагьайтIа, алай чкадилай тади гьалда гужлудаказ виликди гьерекатна кIанзава…
Инал зи рикIел саки 20 йис идалай вилик кхьей жуван са шиир хквезва:
Вуч хьана, мад вуч хъжеда?
Ватансузар ватандава.
Маса гьихьтин гуж хъжеда —
Виждансузар имандава.
КицI-векьерал, кал-чакунал,
Вуч къанунар замандава!
Кьифре кац кьаз низ акуна —
Чи халкьариз аманзава…
Гзаф тIуьрди игит хьанва.
Къакъудайди — суфрадин кьил.
Игитар чеб бажит хьанва,
Незвай ризкьи — кукра тIуьр кьил.
Вуч хьана, мад вуч хъжеда? —
Суалри зун тIушунзава.
Шумуд кьегьал пуч хъжеда
Кьил алачир кьушундавай?..
( “Билбил базардал” ктабдай. ДКИ. 2007. 157-158-чинар ).
Зун инанмиш я, чи “кьушундихъ” вичин цIийи полководецар хьанва. Женгни давам жезва. Гьахълувал саламатдиз, белки, вичин чкадал хкаж хъжен.
Мердали Жалилов
