Эвел — газетдин 32, 33-нумрайра.
И макъаладин сифте паяр чи сайтдай и ссылкайрай кIелиз жеда: I пай; II пай.
Регьят вахт садрани са миллетдизни хьайиди туш. ГъалатI хьайибур квахьна фена. Женг къвердавай къалин жезвай вахтунда кьадардиз гъвечIи халкьдиз тупламиш хьун патал, гьар жуьредин имтигьанрай экъечIна, миллет яз амукьун патал гумрагь, умудлу сес герек я, гьахьтин сес хкаждайбур чIалан устадар я. Абурун ватанперес ктабар я.
Халкьдин руьгь хуьдай литература арадал гъун патал сифте шартI чIал я. Инал саданни гьуьжет алач. Амма и пуд гьарфуникай туькIуьрнавай гафунин мана екеди я: сифте гаф, сифте лайлай, сифте келима, кам, рахун патал ишлемишзавай чIал (орфоэпия): литературадин чIал, илимдин чIал. Чи алай вахтуни чиновникрин чIални арадал гъанва. Лугьун чна, искусстводал, илимдал, литературадал регьбервал ийизвайбуруз я искусство, я илим, я литература эсиллагь чарасуз затIар яз чидач, абур гьакIан гафар яз чида. Имни абурун са жуьредин къуват я. Чпи — чпиз туькIуьрнавай къулай гьал хуьн патал, халкьди лугьурвал, бапIахар цавай хкведалди ханвал ийидай яракь я, рикI галачиз, са адет хуьдай амалар авун я. (Кьуръандани, библиядани авай са кьиса рикIел хкин, кьве дидедин гьуьжет: халис вичин велед сагъ амукьун патал, ам тапан дидедин патаз акъуддай къарардал рази жезва).
Чунни къе гьахьтин къа ава: зайиф жезвай чIал, литература са бубат кьванни хуьн патал, чна чиновникрин гьахъсуз, рикI галачир къараррал къул чIугвазва.
Литература — им гаф, чIал арадал гъизвай, ам девлетлу ийизвай кьилин сенят я. ЧIалай уьмуьр аквазва лугьузва чна. ИкI лугьуналди кьилин меселаяр куьтягь жезвач, хейлин суалар арадал къвезва: чIала а уьмуьр гьикI къалурзава? А къалурунин гафарикай литература гьикI жезва? Суалар хейлин я.
Политика эдебдал, ахлакьдал гъалиб жезвай алай вахтунда, намуслу инсанар къвердавай кьит жезвайла, намус лугьудай гаф вич сейлиз амачирла, эдеб, марифат къалурзавай адетдин къени гафар: ягь, намус, гьахъ, регъуь-гьая гафарал къвердавай вахтунин пас ацукьзава, абурун мана дегиш жезва.
И гьалара жавабдарвал гьар са рикI кузвай касдилай аслу я, иллаки гаф сенят тир литературадал гъизвай къелем гъилевай ксарилай.
ЧIалаз куьч жедай, сиягьатчивал хас я, гьавиляй лайлай амукьна, чIал квахьай дуьшуьшарни чаз таниш я.
Чил акI туш — ам бине я, дувул я. Чилни чIал чеб-чпивай яргъаз яшамиш хьунни мумкин я (месела: лезги чIал Туьркияда ва масанра).
ЧIал квахьайла халкьни квахьда (месела: латинар ва масабур).
Къелеяр, офисар, гаражар, машинар артух жезва, къуншийрин, инсанрин дуствал, стхавал метлебсуз гафариз элкъвезва, мелер авуна кIвалер эцигзамач, кьуьзуьбурукай, магьрум ксарикай фикир ийизмач, къени адетар чIурзава, абур квахьзава.
Къе чна веледдиз хайи чIалал акъатзавай журнал кхьидач, пака ада я а чIал, я адетар, я культура саймиш хъийидач, ам акваз-акваз манкъуртдиз элкъведа, чунни тахсиркаррихъ къекъвез амукьда.
Гьукум гъилевайбуру чун къулайсуз шартIара туналди, чпизни хабар авачиз, литературадиз, искусстводиз хийирни гузва. ГьикI? Лугьун чна, тух касдиз уьмуьрдин хци месэлаяр аквадай, абурал фикир желбдай гьисс, вахт жедач, ахьтиндаз халкьдал алай азаб аквадач. Уьмуьр лагьайтIа, даим женг я, уьмуьр тухунни четин кар я. Искусстводи, литературади руьгьдин къуватралди а четинвилер кьезиларзава.
Шаир хьуй, маса пешедин инсан хьуй, рикI авай гьар са инсанди къалабулух квай вахтунда вич гьа вакъиайрин са кIус яз гьиссун лазим я. Заз чиз, кьуд патахъ вил вегьейла, рикIяй шаклувилин тIал тефизвай кас къе бажагьат жагъида.
Дуьньяда, Кавказда алай вахтунда еке вакъиаяр кьиле физва. Халкьарин, миллетрин руьгьдин ва амай вири къуватар тупламиш хьанва ва гьарда вичин гележегдин рекьер тайинарзава. 40 йисуз гьахъсузвилин лишан хьайи Берлиндин юкьвай янавай цал чукIурнава, Чехословакиядин, Югославиядин, араб уьлквейрин халкьари чпин милли азадвал тестикьарзава, виликан СССР-дик кваз хьайи халкьар тир татарри, абхазри, чеченри, ингушри, осетинри чеб кьетIен халкьар яз саймишуниз мажбурзава, Къарабагъди вичин азадвал патал ингье гзаф йисара ивияр экъичзава. Ибур вири анихъ амукьрай, яд яландай Урусатдин чилерал атанвай къурабаяр тир немсерини чпиз Урусатдин юкьни-юкьвал, Повольжеда кьилдин республика туькIуьрдай мумкинвал гун тIалабзава. Имни гьич, яргъал Япония вичивай са мус ятIани Урусатди къакъудай чилер вахчуз алахънава…
Гьар са цуькведиз, рекьиз вичин дувул жедайвал, зигьин ганвай инсандиз иллаки дувул, чил ава. АкI хьайила, хайи дидедал кьил чIугвадай вахт авачир, хайи чилин месэлайриз фикир гудай рикI авачир, алемдин, планетадин месэлаяр гьялзава лугьузвай са бязи явакьан алимриз завай ватанпересар лугьуз жедач. Абурун фикирдай, алем, дуьнья, инсаният кьилди-кьилди инсанрикай, миллетрикай, халкьарикай ваъ, са гьихьтин ятIани гьабурулай вине авай, тек са кьама ялар авай, чеб чпин гъавурдани бегьем акьан тийизвай “алимриз” таниш са затI я ва гьа затIунин аявал авунни “алимрин” чIехи везифа я. Хайи жемят патал гьисс авачир касдиз инсаният патал гьисс гьинай атурай ва и кардихъ вуж чIалахъ хьурай? Чна исятда кьулухъ, чи тарихдиз вил вегьена кIанда, гьамни синихар, кимивилер жагъурун патал ваъ, жува жуван авачир тарифар авун патал ваъ, фенвай рехъ чиз, вилик вегьедай кам тайинарун патал. Чун вужар я, чалай вуч алакьда, чаз вуч кIанзава? И рекье ахъайнавай гъалатIарни хиве кьуна кIанда, хаиндиз — хаин, игитдиз игит лагьана кIанда.
Эхь. Къвезмай несилрин вилик чи несил уьзуькъара жедани, уьзягъ жедани анжах чалай аслу я, чун гъалатI тахьунилай аслу я.
Винелай къарарар, программаяр ракъурзавай ксарин, я гьабуру чи арадай маса къачунвайбурунни рикI чи чил, чи чIал, чи руьгь хуьнихъ са кIусни кузвач. Гьавиляй чи кьисмет, абурал вегьин тавуна, анжах чна гьялна кIанда. Вири къунши халкьар и гъавурда фадлай акьунва. Чун, гьайиф хьи, сакIани акъазвач, чна , гьамиша хьиз, са гьинай ятIани, са нивай ятIани бахтар вилив хуьзва.
Ханбиче Хаметова, Дагъустандин халкьдин шаир
КьатI ама
