Зани, гзаф масабуруни Ватандин ЧIехи дяведа залум, инсаф атIай фашистрин жаллатIрихъ галаз игитвилелди женг чIугур ва Гитлеран Германиядал Гъалибвал къазанмишуник чпин пай кутур ва и кар патал чанар къурбанд авур багърийрин женгериз талукь документар, делилар саки тахьуни, абур амукь тавуни гьайиф чIугвазвайди я. Зи ими, старший сержант, Польшадихъ галаз авай сергьятдал къуллугъзавай Мегьа­мед Ибрагьимов, фашистри Советрин Союздал вегьей гьа сифте йикъара телеф хьана. Адаз талукь яз чи гъиле амайди оборонадин министерстводай хтай, «ам амач» лагьай вад цIар я.

Вагондин тахтайрал

1940-йисалай 1946-йисалди Яру Армияда дирибашвилелди ва жуьрэтлувилелди къуллугъай, Ватандин итижар хвейи, фашистриз рикIелай тефидай ягъунар кьур Ханбалаев Играмудин Ханбалаевичан невейрин гъилера адан женгинин рехъ ачухарзавай хейлин документар, делилар ама. Абурухъ галаз таниш жедай мумкинвал чаз адан хва Назим Играмудиновича гана. Гъалибвилин 80 йисан юбилейдин вилик абурукай менфят къачун тавуна жедачир. ГьикI лагьайтIа, абуру халис ватанпересдин, хайи халкьдиз, Ватандиз, хсуси намусдиз вафалу ва уьтквем хцин, аскердин къамат яратмишзава.

Вич Яру Армиядин жергейра къуллугъ ийиз финикай Играмудин Ханбалаевича икI рикIел хканай:

«1936-йисуз зур йисан бухгалтервилин курсар куьтягьнавай за райондин чилерин отделда кIвалахзавай. Ина зи хиве комсомолдин организациядин секретарвилин везифаярни тунвай. 1940-йисан январдиз зун ВЛКСМ-дин Кьасумхуьруьн райкомдин тешкиллувилин отделдин заведующийвиле тайи­нарна. Гьа и йисан 29-июндиз заз Яру Армияда къуллугъ ийиз эверна.

И чIавуз зун кьве хцин буба тир. Армиядиз физвайдакай хабар хьайила, уьмуьрдин юлдаш Саибатан гуьгьуьлар, гьелбетда, чIур хьана. За ам гъавурда туна ва абур хайи хуьруьз, Бутрал, хутахна. Хизан секинарна, зун рекье гьатна. Райондин военкоматдай чун Белиждин станциядал агакьарна. Ина чи районрай армиядиз тухузвай гзаф гадаяр кIватI хьанвай. Станциядилай чун товарный вагонриз яна. Тахтайрал ксуз, къарагъиз рекье чун цIуд югъни йиф хьана. Вагонрай авудайла чаз лагьана хьи, «куьн Мурманскдиз агакьнава».

Са тIимил ял акъадариз туна, чун машинра акьадарна ва шегьердивай цIуд километрдин яргъа авай чуьлдиз тухвана­. Гьар са цIуд касдив са алачух вугана. Адак чна, лезги гадайри, далу-далудиз яна ксуз, 12 югъ акъудна. Гад тиртIани, бязи чкайрик живер кумай. Ахпа чун пароходда аваз мадни кеферпатаз — Рыбачий островдин патав гвай Малая Туманка хуьруьз тухвана­. Виликдай ам Финляндиядик акатзавай. КIва­лер вири тахтайрикай авунвайбур ва кьуд пад баябан тир. Маса хуьр ва кIвал авачир. Чун аватнавайди Баренцево гьуьлуьн къерехда авай танкариз акси лишанчийрин 149-дивизион тир. Чи тупар инай-аниз балкIанри тухузвай. Зун сифтедай тупунин лишанчи тир. Полкунин махсус школа куьтягьайла заз старший сержантвилин чин гана ва зун тупунин командирвиле тайинарна. Ахпа за взводдин командирдин заместитель, пайдах хуьдай взводдин командир яз къуллугъна. Гьа са вахтунда батареядин комсоргни тир зун.

Германияди Советрин Союздал вегьей хабарди къуллугъдин шартIар дегишарна. Зун батареядин замполитвиле тайинарна. Командирри чаз пара дикъетлу хьун тагькимарна. Гитлерахъ далу акалнавай Финляндиядиз 1939-1940-йисарин дяведин нетижаяр яз Советрин Союздин патаз атай чилер вахчуз кIанзавай. Чна гьа гила-мад Финляндиядин ва немсерин кьушунрин гьужум гуьзетзавай ва абур къаршиламишиз гьазурни хьанвай. Женгерив эгечIнамазди, чна душмандиз хъсан басрух гана. 1943-йисуз къалурай уьтквемвиляй заз чи дивизиондай сад лагьайди яз «Жуьрэтлувиляй» медаль гана…».

Ватанпересвилин чарар

Ватандин ЧIехи дяведин йисара ВКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин идеологиядин рекьяй секретарь Гьажи Аликберова фронт­ра женгер чIугвазвай дагъустанвияр патал махсус газет акъудун тешкилнай ва ам вири частаризни рекье твазвай. Гьа газетдин са нумра Заполярьеда авай старший сержант Играмудин Ханбалаевавни агакьна кьван. Ада руьгь кутур аскерди 1944-йисан мартдиз редакциядиз ихьтин чар кхьенай:

«Гьуьрметлу редакция! Квез за фронтдай женгинин саламар рекье твазва. Куьне пара хъсан кар ийизва. Ватандикай, ракъар авай Дагъустандикай, дяведа чи кьегьалри къалурзавай игитвилерикай кхьенвай газет гъиле кьун чун патал еке вакъиа я. Чи частуна дагъустанвияр гзаф ава: Керимов Мирза, Арсланов Мегьамед, Магьамдалиев Сайпулла, Къурбанов Герей, Кьавдаев Юсуф…

За квез чи кьве кьегьалдин игитвилери­кай макъалаярни, датIана за алакъа хуьзвай чи дивизиядин газетдин адресни ра­къур­зава.

Захъ са тIалабун ава, эгер жез хьайитIа, заз лезги чIалал Советрин Союздин Гимндин чIалар ракъура. Чи женгерикай тIимил кхьизва лагьана бейкеф жемир. Чаз ина чар лап кьит я. Яргъал тевгьена, за квез мад уьт­квем дагъустанвийрин алакьунрикай­, абуру фашистар тергзавай гьаларикай кхьида.

Зи ватанэгьлийриз, далу пата, къуватрин гьайиф текъвез, зегьмет чIугвазвай дидейриз, вахариз ва балайриз чи патай ялавлу саламар це. Дяве давам жезва. Фашистар чна сад амай кьван тергда! Чун гъалиб жеда!».

Хизандиз кьванни чарар кхьидай вахт авачир, гьа чар лугьудай затI кьитзавай вахтунда редакциядиз чар кхьини аскердин ватанпересвилин гьисс, адан руьгь хкаж хьанвайвал къалурзава.

«Кеферпатан варар»

Мурманск шегьер чи уьлкведин «Кеферпатан варар» яз гьисабзавай. Финляндиядин, Норвегиядин къуватрикайни менфят къачуна, Гитлеран генералриз гьа варар муьтIуьгъариз ва виликди гьужум ийиз кIанзавай. Военный ва стратегиядин жигьетдай адахъ еке метлеб авай. Кеферпатан Европада порт хъуьтIуьз муркIади кьун тийизвайди тир. Идалай гъейри анай Ленинграддиз ракьун рехъ фенвай. Гитлеран кьушунри сифте гьужум вири фронт тирвал Баренцево гьуьлелай Финский заливдал кьван 1941-йисан 29-июндиз авунай. Немсерин 150 агъзур аскердикай ибарат пуд дивизияди Печенка, Титовка поселокар кьуна. «Са шумуд суткадилай чун Мурманскдизни гьахьда» лугьузвай немсерин генералри. Амма Карелиядин фронтдин генерал Валериан Фролова регьбервал гузвай 14-армияди, Советрин аскерри, абурук лезги хва Играмудин Ханбалаевни квай, сергьятдин цIарцIел агакьдалди 30 км амаз душман акъвазарна. 1941-сентябр­диз немсери кьвед лагьай гьужум авуна. Тарихчийри гьисабайвал, немсери Мурманск­дал Сталинграддал кьван бомбаяр вегьеналда. ГьакI ятIани, абурулай Мурманск кьаз ва анай Ленинграддихъ физ алакьнач.

Гитлеран командованиди Заполярьедиз дагъларин шартIара дяве ийидай хкянавай 7-дивизия рекье тунвай. Фашистар командованиди чпин вилик эцигнавай везифа — Мурманск ва адан къваларив гвай мулкар кьун патал гзаф алахъна. Бомбайрин кIаник шегьердин гзаф инсанар ва аскерар телеф хьанатIани, гьужумдиз атай гьар сеферда абур кьулухъ элкъуьниз мажбур хьана.

Играмудин Ханбалаевича а вахт икI ри­кIел хкизва: «1944-йисан октябрдиз вири патарихъай гьазурвал акунвай чун гьужумдиз фена. Чаз самолетри, артиллерияди, флотдини куьмек гана. Немсеривай чи хура акъвазиз хьанач. Шегьерар, хуьрер азад ийиз чун Норвегиядин Нарвик шегьердал кьван агакьна. Душмандин хейлин техника, аскерар барбатIна ва есирда кьуна. Чи 14-дивизиядикай гвардиядин 101-дивизия авуна. «Кеферпатан варар» хуьнин игьтияж амукьнач ва чи дивизия центральный фронтдиз рекье туна…».

Ял ягъай цIувад югъ

Ханбалаева къуллугъзавай дивизиядив­ Рыбинск шегьердин къерехра, хуьрера цIу­вад юкъуз ял ягъиз туна, ам бес кьадарда аскерралди ва герек къвезвай яракьралди таъминар хъувуна. Гьа ина мумкинвал хьайила старший сержантди вичин багърийриз чар кхьена. КIвалинбуру ам къенин йикъалди хвена. Анай са бязи келимаяр гъун кутугнава.

«Гьуьрметлу тир юлдаш Саибат! Ваз, дахдиз, дидедиз, зи кьве хциз ва амай вири мукьва-кьилийриз зи патай чими ва ширин саламар ракъурзава. Зи яшайишдикай хабар кьуртIа, зун гьикьван хьайитIани сагъ-саламат я.

Саибат! Зи патай мукьвал-мукьвал ка­гъазар авач лагьана, къалабулух акатмир. Гьабур кхьидай вахт авайди туш. Гила жедай хьтинди я. Фашистар, кьилер кIарцIи ягъайбур хьиз, катзава. Куь яшайиш ана гьикI аватIа хъсандиз кхьихь. Зи рухваяр Исамудинни Назим, жуван вилер­ хьиз, хуьх зун хкведалди. Закай фикир чIуг­вамир. И мукьвара дяве куьтягь жеда ва зун хкведа…

1944-йисан июль».

Душман барбатIзавай женгер

1945-йисан 15-январдилай Ханбалаева къуллугъзавай Печенгдин Яру Пайдах авай гвардиядин лишанчийрин дивизия маршал Рокоссовскийдин регьбервилик квай Бело­руссиядин 2-фронтдик квай. Яру Армияди­ РагъакIидай патахъ еримишзавай. Дивизия­ Польшадин мулкариз гьахьна. Чпин эхир жезвайди гьиссзавай немсери пехъидаказ­ дяве ийизвай. ЯтIани абурухъ виликан къуват амачир. Гзафбур руьгьдай аватнавай. Советрин аскерри Польшадин шегьерар, хуьрер азадзавай. Польшадин кеферпата, Балтикадин гьуьлуьн патав гвай Гданьск, Данциг шегьерар азадзавай женгера Ханбалаевал залан хирер хьана. Госпиталда духтуррин гьакъикъи куьмек агакьай ва кIвачел ахкьалтай аскер мад фронтдиз хъфена.

Гьа женгера къалурай викIегьвилер бут­­хуьруьнви приказда ихьтин гафаралди­ къейднава: «СССР-дин Верховный Совет­дин Президиумдин тIварунихъай, командованидин тапшуругъар чешнелудаказ кьилиз акъудунай, фронтда немсерин чапхунчийрихъ галаз кьиле фейи женгера жуь­рэт­лувал, зиреквал, дирибашвал къалурунай гвардиядин старший сержант, ПТР-дин отделенидин командир Играмудин Ханбалаеваз Яру Гъед орден гузва.

Дивизиядин командир, полковник Гребенкин, штабдин начальник,

полковник Носов».

Кеферпатан кьушунрин группадин командующий, маршал Константин Рокоссов­скийдин ва Военный Советдин член, ге­не­рал-лейтенант Сергей Шатилован къулар­ алай баркаллувилин чарни фикир желбдайди я.

«Яру армиядин гьунарлу, баркаллу ас­кер, Белоруссиядин 2-фронтдик кваз нем­се­ринни фашистрин чапхунчийрихъ галаз­ викIегьвилелди женгер чIугур, Советрин Союздин Генералиссимус, Верховный Главнокомандующий юлдаш Сталинан патай са шумуд сеферда чухсагъулдин чараралди­ къейд авур вав, Играмудин Ханбалаевич, Кеферпатан кьушунрин группадин Военный Советди и баркаллувилин чар, Ватандин ЧIе­хи дяве рикIел хуьнин лишан яз, вахкузва­.

Квехъ чандин сагъвал, гележегда чи социализмдин Ватан мадни абад хьунин карда зегьметда агалкьунар хьурай!»

Халкьдин арада

Дяведа къалурай кьегьалвилерай И. Хан­балаеваз кьве орден ва цIусад медаль гана. Дяве куьтягь хьайилани ада 1945-йисан эхирдалди артиллериядин полкуна къул­­лугъ давамарна. Фронтда хьиз, аскерди вич ислягь зегьметдани чешне яз къалурна.

Виликан педагог, бухгалтер, комсомол­дин­ работник, фронтовик, зур вацрани ял ядай мажал вугун тавуна, Кьасумхуьруьн­ райондин прокурордин заместителвиле­ тайи­нарна. Са шумуд варзни алатнач, ВЛКСМ-дин райкомдин конференциядал де­­ле­гатри И. Ханбалаев 1-секретарвиле хкя­на. Дяведилай гуьгъуьнин йисарни регьятбур тушир. Гьар са хиле кIвалахзавай жегьилар, комсомолар баркаллу зегьметдал желбна кIанзавай. Пуд йисуз коммунистди вичин хиве тунвай везифаяр райондин гьакимар рази жедайвал тамамарна. Гьавиляй адал КПСС-дин райкомдин тешкиллувилин отдел тапшурмишзава. И чIавуз адалай аслу тушиз­ уьмуьрдин араба маса патахъ элкъуьрдай агьвалат хьана. Дагъус­тандин обкомдай райкомдиз «Дагестанская правда» газетдиз Кьиблепатан Дагъустанда хсуси корреспондентвал ийидай кас жагъурунин тапшуругъ гана.

Жагъана. Ам лап  патав гвай. Играмудин Ханбалаев. Армияда амаз мухбирвилиз кьил ягъай бутхуьруьнви гьевесдивди цIийи кеспидив эгечIна. Районра, хуьрера кьиле физвай дегишвилерикай, колхозчийрин зегьметдин агалкьунрикай, кIвалахда кимивилериз рехъ гузвай руководителрикай, жавабдар къуллугъчийрикай макъалаяр, репортажар, фельетонар кхьена.

КIвалахдин яцIа гьатзавай вахтунда араба мад маса патахъ элкъуьрна. И. Ханбалаев гьукуматдин кьетIен тапшуругъдалди махсус дестедик (30-тысячники) кваз колхозрин кIвалах вилик тухун патал хуьре­риз ракъурна. 1952-йисуз ам Бутрин ва Хтунрин хуьрерин саналди тир колхоздин правленидин председателвиле хкяна. Вад йисуз ада партиядин тапшуругъ, ялавлу ком­му­нист­ди хьиз, кьилиз акъудна.

1957-йисалай фронтовик вичин цIийи пешедив — журналиствилив эхгечIна. Вичин уьмуьрдин цIерид йис ада райондин «Колхоздин пайдах» газетдиз бахшна, редакцияда жавабдар секретарь яз зегьмет чIугуна. Хизанда гьар сада дамахдай тарифлу бегьерарни арадал гъана. Рагьметлу рухваяр Исамудина ДАССР-дин просвещенидин министрдин заместителвиле, Максима Кьасумхуьруьн больницадин кьилин духтурвиле кIвалахна. Жавабдарлу чIехи къуллугъар­ авур Назим «Дагагропромпроект» институтдин директор, рушар Симани Нарима педагогар, Рима духтур я. Буба хьиз, адан веледарни чеб яшамиш жезвай, кIвалахзавай чкайра гьуьрметлу, чешнелу инсанар я.

Нариман  Ибрагьимов