Алатай гьафтедин хемис юкъуз­ Махачкъалада РД-дин Халкьдин Соб­­­ранидин 42-сессия кьиле фена­. Де­путатри Махачкъала шегьердин Кировский райондин, Дербент, Сергокъала, Чарода районрин мировой судьяярвиле Арсен Мусаев, Марат Гаммаев, Гьажимурад Хизриев ва Асгьаб Нурмегьамедов хкяна. Ахпа Дагъустан Республикадин Гьукуматдин Председатель Абдулмуслим Абдулмуслимова 2024-йисуз гьукуматдин кIвалахдин нетижайрикай авур гьахъ-гьисабдихъ яб акална.

Сифте нубатда къейд ийиз кIан­зава хьи, региондин премьер-ми­­нистр­­ди республикадин халкьдин ма­йи­шатдин вири хилера къенин юкъуз­ авай гьалдикай, къазанмишнавай агал­­кьунрикай ва гележегдин планрикай суьгьбетна.

— Чун вири патал разивалдай делил ам я хьи, 2023-йисуз хьиз, шазни республикади дурумлувилелди виликди камар къачуна. И карда чаз федеральный гьукумдин органри екез куьмекна. Госпрограммайриз, милли­ проектриз чара авунвай такьатрин 98 процент ишлемишна, — лагьана Абдулмуслим Абдулмуслимова. — Гьа са вахтунда чна дяведин махсус серенжемни фикирдай акъуднач. Ватандин итижар викIегьвилелди хуьзвай кьегьалриз ва абурун хизанриз куьмек гузвай «Чун санал ала», «Ватан хуьзвайбур», «Дагълари рикIел хуьзва» фондар кардик кутуна, Да­гъустандин Кьил Сергей Меликован теклифдалди «Каспий» батальон тешкилна, СВО-диз рекье туна. Алатай йисуз СВО-да дирибашвилелди чпин везифаяр тамамарай кьуд да­гъустанвидиз, (пудаз — телеф хьайидалай гуь­гъуьниз), Россиядин Игит лагьай тIвар гана. И игитар ва маса кьегьалар рикIел хуьн патал абур яшамиш хьайи чкайра мемориальный кьулар эцигзава, куьчейриз, школайриз абурун тIварар гузва, памятникар хкажзава.

Чи вилик зурба вакъиа — фашист­рин Германиядал Гъалиб хьунин 80 йисан юбилей — къаршиламишун ква. Чи баркаллу тарих, бубайрин игитвилер рикIел хуьнин лишандик кваз чна юбилейдиз талукь гегьенш план туькIуьрнава. И важиблу месэла региондин Кьил Сергей Алимовича вичин гуьзчивилик кутунва, — къейдна Гьукуматдин Председателди.

Докладчидин гафаралди, хъсан нетижаяр хуьруьн майишатди (бегьерлувал 6,1 процент­дин хкажна), эцигунрин хиле (102 про­цент), промышленностди (38 про­цент)­ къазан­мишна. Республикадин халкьдин­ ма­йишатдиз желб авур инвестицийрин кьадар 8,3 процентдин артух хьана. Санлай рес­публикадин зегьметчийрин кIва­лах­дин­ нетижади 1 триллион манат тешкилзава. Ихьтин еке ре­къем­рив сад лагьай сефер­да агакьнава. Сад авунвай бюджетдиз атай налог­рин ва налогар тушир къазанжийрин кьадар 10 млрд манатдин гзаф хьана. Алатай йисарив гекъигайла, имни еке ре­къем я. Респуб­ликадихъ ам мадни артухардай мумкинвилер, гьеле ишлемиш тийизвай къуватар, чкаяр ава.

Абурукай сад, премьер-ми­нис­тр­­ди­ малумарайвал, къецепатан­ эконо­микадин алакъаяр вилик тухун­ я. Алай вахтунда и рекьяй республикади­ ­­­70 уьлкведихъ галаз алакъаяр та­йи­нар­нава. Россиядин хейлин реги­он­рихъ галаз кьве тереф патални менфятлу проектар уьмуьрдиз кечирмишзава. Россияда ва къецепатан уьл­квей­ра тешкилзавай экономикадин, алишверишдин форумра иштиракзава.

Республикадин экономика  еримлу ийизвай хилерал РД-дин Гьукуматдин Председатель кьилди акъваз­на­. ИкI, тарифдай чкадал хуьруьн ма­йи­шат ала. Ракъинин кагьрабаяр,­ прунз, емишар, майваяр битмишару­нин ва хипехъанвилин рекьяй рес­публикади уьлкведин регионрин арада кIвенкIвечи чкаяр кьазва. Шаз ци­пицIрин, прунздин садрани тахьай хьтин бегьерар къачуна. Уьзуьмлухрин майданрин кьадардал гьалтайла, Краснодардин крайди 1-чка кьазвайди тиртIа, гила Дагъустандин уьзуьм­лухар адалай са агъзур гектардин гзаф хьанва.

Дагъларин уьлкве Россиядин регионар, промышленный центраяр емишралди, майвайралди, лапагдин якIалди таъминардай макандиз элкъвезва. Шаз регионда са агъзур гектардилай гзаф емишрин цIийи багълар кутуна. Гьазуран суьрсет яргъалди хуьдай имаратар тахьуни зегьметчияр кIеве твазвай. Шаз и месэлани гьялна. Мегьарамдхуьруьн районда 50 агъзур тонн бегьер хуьдай гьамбархана ишлемишиз вахкана. Ахьтинбур СтIал Сулейманан, Дербент районрани кардик кутада.

— Чна дагъларин районрани багъларин майданар артухардай проектар уьмуьрдиз кечирмишзава, — лагьана Абдулмуслим Абдулмуслимо­ва. — Шаз Рутул, БотIлих ва Гумбет районра 17 гектар цIийи багълар ку­ту­на. И кардиз Дагъустандин Кьил Сер­гей Меликован теклифдалди Рос­­сиядин,  Федерациядин советда дагълух районар вилик тухуниз талукь месэла гьялуни куьмек гана. И важиблу кар мадни давамарзава. ЦIи октябрдин вацра республикада дагълух районар вилик тухуниз талукьарнавай 2 — международный еке форум кьиле фида.

Эхиримжи вад йисуз региондин промышленностда виле акьадай дегишвилер жезва. Промышленностдин­ карханайри гьасилнавай шейэрин кьадар 38 процентдин артух хьана­. Алишверишдин центрайриз рекье тур шейэрин, авур кIвалахрин, къуллугърин гьахъ-гьисаб пулуналди 98 млрд манатдилай алатна. Химиядин­, шуьшедин, кIвачин къапарин промышленностда, эцигунрин хиле цIийи карханаяр ишлемишиз вахка­на. Абурук полимердин турбаяр, Юж­но-Сухокумскдин гарун энергия арадал гъидай установкаяр акъуддай заводар, индустриядин «Тюбе» паркуна эцигзавай недай суьрсетдин ва маса метягьрин зурба складар акатзава. Шуьшедин шейэр акъудун патал заводда цIийи пич эцигна. Хасавюрт районда сар гьялдай кластер кардик кутунва. СтIал Сулейманан районда турбаяр гьазурдай завод ишлемишиз вахкана. Оборонадин промышленностдин карханайри военный заказар тамамвилелди кьилиз акъудна. Республикадин агьалияр бес кьадарда  электроэнергиядалди таъминарунин мураддалди Новолак районда, Махачкъалада гарун, Южно-Сухокумскда, Дербентда ракъи­нин ва Самурдал электростанцияр эцигзава.

Федеральный органрихъ галаз санал кIва­ла­ху­налди, республикадин электросетар къайдадиз гъун патал алава­ 2,2 млрд транспортдин, рекьерин майишат еримлу авун патал 16 млрд манат чара ийиз туна.

Вилик физвай экономикади яша­йишдин, культурадин месэлаярни­ гья­­лиз куьмек гузва. Премьер-ми­нис­тр­­ди гъайи делилрай акурвал, 2024-йисуз Дагъустанда 2 млн 901 агъзур квадратный метрдин яшайиш­дин кIвалер ишлемишиз вахкана. 2023-йисан нетижадив гекъигайла, им 79 процентдин гзаф я.

Республикадин агьалийрин яша­йиш хъсанарунин мураддалди цихъ галаз алакъалу зурба проектар гъиле кьунва. Абур уьмуьрдиз кечирмишуналди, Махачкъала, Каспийск, Избербаш, Дагъустандин Огни, Дербент шегьерар хъвадай михьи целди таъминарда.

Экономикада хъсан гьалар хьуник туризмдин хилени пай кутазва. Каспий гьуьлуьн къерехдин кластер арадал гъуни, Вирироссиядин аялрин «Дагъустан» центр эцигуни Дагъларин уьлкведиз къвезвай туристрин кьадар мадни гзафарда.

— Инсан патал виридалайни ­ва­жиб­луди сагъламвал я, — лагьана    А. Аб­дулмуслимова. — Чна меди­ци­на­дин идарайрин ма­териаль­но-тех­нический база мягькемаруниз,­ начагъбур пулсуз дарманралди таъминаруниз 6 млрд манатдихъ галаз такьатар харжна. ГьакI об­разованидин, культурадин хилер патални цIудралди цIийи дараматар эцигна, куьгьнебур бинедилай ремонтна.

Алатай йисан культурадин кьилин вакъиа чун патал ХХ асирдин  Гомер, Дагъустандин халкьдин шаир, шииратдин классик СтIал Сулейманан  155 йисан юбилей хьана. Ам респуб­ликада, Россиядин регионра ва къецепатан уьлквейра къейдна.

Республикадин Гьукуматди РД-дин Халкьдин Собранидихъ галаз санал региондин Кьил Сергей Меликован тапшуругъар тамамарзава. Гьавиляй чи кIвалахдихъ хъсан нетижаярни хьанва. Заз жавабдарвал хиве авай вири ксариз, дагъустанвийриз сагърай лугьуз кIанзава. ЦIинин ва къведай йисарин планар мадни­ зурбабур, менфятлубур я. Абур кьилиз акъудун патал чна вирида гьакъи­сагъ­вилелди зегьмет чIугвада, — хълагьна эхирдай Абдулмуслим Абдулмуслимова.

Нариман  Ибрагьимов