Гьар са рекьяй вилик физвай СтIал Сулейманан районда­ санлай культурадиз, халкьдин сеняткарвал кIвачел ахкьалдаруниз, марифатдиз, машгьур ксарин лишанлу йи­къар­ къейд авуниз, суварриз  талукь яз республикадин ва международный дережада авазни мярекатар кьиле тухунин, культурадин дараматар алай аямдин истемишунриз килигайбур хьунин ва ихьтин маса рекьерайни эхиримжи­ йисара иллаки еке кIвалах кьиле тухвана. Чун и кардин шагьидар я. Райондин — 95 ва СтIал Сулейманан 155 йисан юбилеяр къейд авур 2024-йис райондин культурадин отделди гьихьтин нетижаяр аваз акьалтIарнатIа, гьадакай рахун патал чун райондин культурадин отделдин начальник, Да­гъустандин халкьдин шаир Бабаханов Майрудин Бабахановичахъ галаз гуьруьшмиш хьана. Агъадихъ чна адан суьгьбет гузва.

— Сифте нубатда, заз районда кардик квай ва чи отделдиз табий культурадин хилен идарайрикай ихтилат ийиз кIанзава. Культурадин къурулушда клубрин къайдадин 35 филиални галаз И. Гь. Тагьирован тIварунихъ галай Россиядин халкьарин адетдин  культурадин центр (ЦТКНР), чкайрал алай 28 филиални галаз централизованный библиотекайрин къурулуш (ЦБС), алава образованидин кьве идара (художественный ва музыкальный школаяр), СтIал Сулейманан КIвал-музей, муниципальный краеведческий музей, Алкьвадар Гьасан эфендидин музей, Цмурдал Гъалибвилин музей, Етим Эминан музей (Эминхуьр), Вини СтIалрин, Герейханован 1-нумрадин, ЦIийи Макьарин умуми образованидин школайрин патав гвай музеяр кардик ква.

Культурадин идараяр 39 дараматда ава. Райондин культурадин имарат квачиз, амай саки вири дараматар капитальнидаказ ремонт хъувун лазим я. Абурун арада куьгьне, лап чкIидай гьалдиз атанвайбурни ава. Гьелбетда, райондин кьиле авайбуру татугайвилер арадай акъудун патал серенжемар кьабулзава. ИкI, 2021-йисуз Кьасумхуьруьн Центральный библиотека (ам чкIизвай дараматда авай) капитальнидаказ ремонт хъувур виликан школа-интернатдин тарихдин дараматдиз акъуд­на. Райондин администрацияди спонсоррин пулунин такьатар желб авунин, месэлаяр цIийи кIалубра гьялунин, культурадин объектрин материально-технический база мягькемарунин рекьерайни кIвалах тухузва. ИкI, кьилдин инвесторрин такьатрин гьисабдай Алкьвадар Гьасан эфендидин ва Цмурдал Гъалибвилин музейрин алай аямдин истемишунриз жаваб гузвай дараматар эцигна.

Культурадин идарайра халкьдин куьгьне адетар, суварар, фольклор, адетдин сеняткарвилин жуьреяр хуьн, кIвачел ахкьалдарун патал еке кIвалах тухузва. ЦТКНР-да райондин культурадин идарайрин работникрикай туькIуьрнавай фольклордин «Куьре» ансамбль кардик ква, ада халкьдин куьгьне манияр ва адетар кIвачел ахкьалдарунин проект уьмуьрдиз кечирмишзава­.

Районда гьар йисуз халкьдин активвал аваз Яран суварин мярекатар гурлудаказ кьиле тухузва. Алатай йисара Кьасумхуьрел тухвай и суварикай Россиядин центральный са шумуд каналдай репортажар къалурна.

Дагъустандин культурадин ва чIаларин йикъан сергьятра аваз районда халкьдин адетрин яратмишунрин фестиваль кьиле тухуз са шумуд йис я. Ана милли хуьрекар, хуьруьн майишатдин ва яшайишдин алатар, куьгьне гамарин чешнеяр къалурзава.

Машгьур писатель ва журналист Гьажи Ильясован «Наше богатство. Лезгинские народные праздники» ктабни чапдай ­акъудна.

ЦТКНР-да манияр, макьамар лентиниз къачудай студия ачухнава. Ина гьакIни «УстIаррин кIвалер» кардик ква: кьвед — хъенчIин къапарай, кьвед — гамар хурунай ва сад — музыкадин алатар гьазурунай. Сеняткарвилерикай, и кардал машгъул устIаррикай рахадайла, заз хъенчIин къапарин устIар, райондин край чирдайбурун музейдин къуллугъэгьли Набиюллагь Керимханован тIвар дамахдивди кьаз кIанзава. Эхиримжи­ йисара ада республикадин, Вирироссиядин ва международный гзаф мярекатра иштиракнава. Н. Керимханов выставкайра РД-дин культурадин министерстводин ва РДНТ-дин дип­ломриз, къиметлу пишкешриз лайихлу хьана. Заз гьакIни ада Санкт-Петербургдай ва Москвадай атай туристриз вичин мастерскойда экскурсия тешкилайдакай ва абуруз милли сеняткарвиляй мастер-класс къалурайдакай, Махачкъалада «Вместе мы — Россия» лишандик кваз кьиле фейи халкьдин культурадин фес­тивалда иштиракайдакайни лугьуз кIанзава.

Тухумдин кар яз хъенчIин къапар гьазурунал Испикрин хуьряй тир Шерифоврин хизан машгъул жезва. Абурукай сад тир Низами Шерифован къапариз Вирироссиядин дережада еке игьтияж ава. Гаф кватай чкадал мадни лугьун хьи, хъенчIин къапар гьазурунай Шайдаеврин хизандин куьмекдалди Цмуррин хуьрени школа ачухдай проект ава.

Гъилин сеняткарвилерикай рахадайла, рикIел хкиз кIан­зава: 2018-йисалай Сардархуьре ва Зизика рангунин тапракар храдай «УстIаррин кIвалер» кардик ква.

Эхиримжи йисара уьлкведин машгьур гзаф режиссерри чи райондин художественный сеняткарвилин устIаррикай документальный фильмаяр гьазурайди ва абур уьлкведин умуми милли каналрай къалурайдини заз кьетIендаказ къейд ийиз кIанзава. Абурукай яз завай «Башни памяти», «Рождение песни», «Чунгур (рождение музыкального инструмента)», «Испикская керамика (Дагестан)» фильмайрин тIварар кьаз жеда.

Районда культурадин ирсинин объектар хуьнин, ишлемишунин ва машгьурунин рекьяйни тайин кIвалах тухузва. 2024-йисан 1-декабрдин делилралди, алай вахтунда райондин мулкарал тарихдин ва культурадин 187 памятник ала. Абурукай 52 — федеральный, амайбурни региондин метлеб авайбур я. Гьукуматди хуьзвайбурук районда Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчийриз эцигнавай 36 памятникни акатзава. Эхиримжи йисара муниципальный бюджетдин ва бюджетдилай къецяй тир пулдин такьатрин гьисабдай райондин мулкарал алай дяведин иштиракчийриз эцигнавай памятникар ремонт хъувуна. Абурукай 34 памятникдин гьалар писбур туш. Асалдхуьре ва Сайтархуьре авай памятникар цIийикIа туькIуьр хъувунин лазимвал ава. Бутхуьре, Курхуьрел, Чантархуьре, Испика, Векьелрал, КIахцугъа, Вини СтIалдал ва Пиперхуьре дяведин иштиракчийриз цIийи памятникар эцигна. Кьасумхуьрелай Кьурагьиз физвай рекьин къерехда Къ. Агъасиеваз эцигнавай памятник ва НуьцIуьгърин хуьре авай минарани федеральный прог­раммадай («Развитие культуры РФ на 2015-2020 и на период 2023 года»)  цIийикIа туьхкIуьрна.

Культурадин ирсинин объектрин тамам электронный бине­ (база) арадал гъанва, абур шикилралди тайин хъувунин кIва­лах тухванва, культурадин ирсинин объектрин ва Ватандин ЧIе­хи дяведин иштиракчийрин памятникрин ктабар-альбомар электронный къайдада гьазурнава.

Чна винидихъ къейд авурвал, районда (школайринбур квачиз) 6 музей кардик ква. Алай вахтунда вири музейрин экспонатар шикилралди тайинар хъувунин кIвалах кьиле тухузва. Экспонатар кIватIунай ва край, адан девлетар, мулкар чирунай кIвалах давамарзава.

СтIал Сулейманан юбилейдихъ галаз алакъалу яз районда тухвай мярекатрин кьадар гзаф я. Абурукай яз завай «Вневременная актуальность поэзии Сулеймана Стальского» темадай тухвай илимдинни тежрибадин конференциядин, Кьиблепатан Дагъустандин художникрин шикилрин выставкадин, «Лезги диктант» акциядин, СтIал Сулейманан КIвал-музейдиз Дагъустандин дишегьлийрин Союздин векилар, къецепатан уьлквейра яшамиш жезвай ватандашар, Россиядин вузра кIелзавай къецепатан уьлквейрин студентар атунин ва маса мярекатрин тIварар кьаз жеда. Культурадин вири идараяр СтIал Сулейманан 155 йис тамам хьуниз талукьарнавай стендралди безетмишна. Ам хайи юкъуз — 18-майдиз — «Шииратдин Меккада» — Агъа СтIалдал — зурба мярекат кьиле фена. Ана Сергей Меликов кьиле аваз гьукуматдин чIехи делегацияди иштиракна.

2024-йис Россияда Хизандин йис яз малумарнавай. Адан сергьятра аваз районда тухвай мярекатрин кьадарни гзаф я.

Районда Афгъанистандай Советрин кьушунар ахкъудайдалай инихъ 35 йис тамам хьунин, Яран суварин, культработник­рин йикъан, ЧIехи Гъалибвилин 79 йисан, аялар хуьнин международный йикъан, Россиядин, Дагъустан Республикадин­ Конституцийрин, Дагъустандин халкьарин садвилин (ва икI мад) йикъарин, суваррин мярекатарни хъсан тешкиллувал аваз кьиле тухвана. Машгьур алим, шаир Алкьвадар Гьасан эфендидин 190 йис тамам хьуниз талукьарна, Кьасумхуьрел Дагъус­тандин милли политикадин ва динрин крарин рекьяй минис­терстводихъ, Алкьвадар Гьасан эфендидин тIварунихъ галай культурадинни марифатдин центрадихъ галаз санал тешкилай ва кьиле тухвай международный конференцияда Саудрин  Аравиядай, Къиргъизистандай, Узбекистандай атай алимри, шаирри, машгьур маса ксари иштиракна.

Гьелбетда, газетдин макъалада тамам йисан къене тухвай вири кIвалахрикай, мярекатрикай ихтилат ийиз хьун, рахун мумкин кар туш. Амма  юбилейринди хьайи акъатай йис райондин культурадин отдел ва адаз табий къурулушарни идараяр патал агалкьунринди, бегьерлуди хьана. И къайдада чи культурадин идарайри ва вири работникри алай йисузни кIвалах давамарда.

Хазран Кьасумов