И мукьвара Россиядин Президент Владимир Путинахъ галаз хьайи гуьруьшдал Дагъустандин Кьил Сергей Меликован докладдин чIехи пай республикадихъ агропромышленный хиле хьанвай агалкьунриз талукьарнавай. И карди республика патал хуьруьн майишатдин хилен важиблувилин, лежберрин зегьметдин гьакъикъи нетижайрин-агалкьунрин гьакъиндай шагьидвалзава. Кьилди къачуртIа, алатай йисан нетижайралди, Дагъустандин хуьруьн майишатдин хилен зегьметчийри эхиримжи йисара тахьай хьтин кьадарда ципицIрин (300 агъзур тонндилай гзаф) ва прунздин (160 агъзур тонндилай гзаф) бегьерар вахчунва.
Агропромышленный комплекс, дугъриданни, Дагъустандин экономикадин кар алай паярикай сад я. Хуьруьн майишатдал региондин ВВП-дин вадай са пай ва 12 процентдилай гзаф производстводин фондар гьалтзава. И хиле республикадин зегьметдиз къабил 30 процентдив агакьна агьалийри кIвалахзава. РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министрди хабар гайивал, сифтегьан делилралди, 2024-йисуз Дагъустандин вири жуьредин майишатри гьасилнавай хуьруьн майишатдин суьрсетдин кьадар 230,3 миллиард манатдиз барабар я. 2023-йисан делилрив гекъигайла, производстводин индексди 104 процент тешкилзава. Хуьруьн майишатдин гьар са хиле гьихьтин гьалар ава, нетижаяр гьихьтинбур я?
Набататчивал
Набататчивилин хиле шаз гьасилнавай суьрсетдин кьадар 124,3 миллиард манатдиз (106,5 %) барабар я. 2024-йисан бегьер патал вири жуьредин майишатра тумар цанвай чилерин умуми майдан 362 агъзур гектардиз барабар хьана. Им 2023-йисандалай 4,8 агъзур гектардин гзаф я. Алатай йисуз техил цанвай майданар 2,3 агъзур гектардин гзаф ва 168 агъзур гектардиз барабар хьана. Нетижада техилдин 503,5 агъзур тонн бегьер вахчуна (18 агъзур тонндин гзаф). Лагьана кIанда хьи, техил цанвай чилер прунз цанвай майданар артухарунин нетижада гзаф хьанва.
Прунзчивал
И хиле агалкьунар хьунин себеб государстводин патай куьмек гун, дигидай цин месэла гьялун я лагьайтIа жеда. Эхиримжи йисара республикади прунздин икьван чIавалди тахьай хьтин бегьерар вахчузва. 2024-йисуз прунз цанвай чилери 34,7 агъзур гектар тешкилзавай. Им 2023-йисан кьадардилай 3,3 агъзур гектардин гзаф я. Шаз 159,1 агъзур тонн дуьгуь (гьялайдалай кьулухъ амукьай кьадар) хьана. Дагъустанда и техил гьасилиз башламишайдалай инихъ им виридалайни еке агалкьун я.
Майвачивал
Ачух чиле майваяр гьасилунин карда Дагъустан неинки хсуси игьтияжар таъминардай дережадив агакьнава, гьакIни республикади уьлкведин регионризни гьар йисуз са шумуд виш агъзур тонндив агакьна майвачивилин суьрсет маса гузва.
Дагъустанди гьасилзавай майвайрин арада 50 процентдилай гзаф келемди кьазва. ГьакIни чина помидорар, афнияр, газарар, чичIекар, серкер, чугъундурар ва маса культураяр гзаф битмишарзава.
2024-йисуз майваяр цанвай чилерин майданар 42,2 агъзур гектардиз барабар тир. Шаз вири жуьредин майишатри кIватIай майвайрин бегьердин санлай къачур кьадар 1,47 миллион тонндиз барабар хьана.
Картуфар 18,8 агъзур гектарда цанвай. И чилерай 367 агъзур тонн картуфар кIватI хъувуна.
КIевнавай чиле майваяр гьасилунин хилени хъсан патахъ дегишвилер ава. Бязи районра и хилел гьатта тамам хуьрер машгъул хьанва. Республикада тахминан 600 гектардин майданар теплицайри кьунва. Гьар йисуз анра тахминан 70 агъзур тонн майваяр гьасилзава.
Хъсан нетижаяр республикадин бахчайрини къалурзава. ИкI, шаз 6,9 агъзур гектардай 227,5 агъзур тонн бегьер вахчуна. 2023-йисандалай им 113,2 процентдин гзаф я.
Багъманчивал
Багъманчивилел гьалтайла, Дагъустан Россиядин кIвенкIвечи регионрикай сад я. 2024-йисан эвелрай республикада багълари кьунвай майданри 28,7 агъзур гектар тешкилзавай. Идакай 21,3 агъзур гектар бегьердал атанвайбур я. ЦIийи багълар кутунин жигьетдайни Дагъустандихъ йисалай-суз агалкьунар ава. Виниз тир бегьерлувилин багълар эхиримжи йисара 4,3 агъзур гектардилай гзаф майданра кутунва. Къелемар цун 2024-йисузни давамарна — санлай къачурла, 1019 гектарда. Виниз тир бегьерлувилинбур 252 гектарда цанва, гьа жергедай яз 168 гектарда къалиндаказ цадай жуьрединбур (1 гектарда 3500 къелем). Идалайни гъейри, 583 гектарда шуьмягърин багълар кутунва. Багъларин чIехи пай СтIал Сулейманан, Хасавюрт ва Дербент районрал гьалтзава. 2024-йисуз кIватIнавай емишрин бегьердин умуми кьадар 260,3 агъзур тонндиз барабар хьана, гьа гьисабдай яз метягь яз маса гун патал гьасилзавайбур (товарный сектор) — 64,5 агъзур тонн. Дагъустандин багълара машмашар, шефтелар, хутар, ичер, чуьхверар, шурван пIинияр, хурмаяр, шуьмягъар ва са жерге маса емишарни битмишарзава.
Малдарвал
Эхиримжи 20 йисан вахтунда малдарвилел машгъул хьунин жигьетдай Дагъустанди вич уьлкведин кIвенкIвечи регионрикай сад тирди тестикьарна. Куьлуь (МРС) ва ири карч алай (КРС) гьайванрин кьадардал гьалтайла, республика Россиядин регионрин арада сифте жергейра ава.
РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводин делилралди, 2025-йисан сифте кьиляй маларин ва къушарин кьадар 2024-йисан гьа и вахтунда авай кьван кьадарда ама. Вири жуьредин майишатра, санлай къачурла, 950 агъзур ири карч алай гьайванар (гьа гьисабдай яз 486 агъзур кал), 4,8 миллиондилай гзаф лапагар, гьакIни 4,5 миллиондив агакьна къушар ава.
Сифтедин делилралди, малдарвилин суьрсет гьасилунин карда хъсан патахъ дегишвилер авайди къейдзава. Як маса гун патал 270 агъзур тонндин малар ва къушар (чан аламаз алцумна) чIехи авуна, (2023-йисан кьадардилай гзаф). Ацанвай некIедин кьадарни гзаф хьанва (952 агъзур тонн). Сад-кьве процентдин гзаф вечрен какаярни гьасилнава (254 миллион). Лапагрилай 14,5 агъзур тонн сар тванва, гьа гьисабдай яз 9,2 агъзур тонн — шуькIуь ва юкьван жуьредин йис.
Дагъустанда хъсан жинсинин маларин 74 кархана кардик ква. Хъсан жинсинин маларин 2 заводда, 56 племрепродукторда ва генофонддиз талукь 16 майишатда некIедин ва якIун жинсерин тахминан 10,4 агъзур кьил ири карч алай гьайванар, Дагъустандин дагълух, лезги, Тушениядин (Гуржистан), Андидин ва эдильбайдин жинсерин 235 агъзурдалай гзаф лапагар, гьакIни тахминан 1 агъзурдав агакьна тIехвер алай жуьредин миргер ава.
Алатай йисан 23-25-майдин йикъара республикада Россиядин жинсинин хиперин ва цIегьерин XXIV выставка хьана. Ана хипехъанри гьар жуьредин жинсерин тахминан 400 кьил лапагар майдандиз акъудна. Алай йисузни региондин теклифдалди ва Россиядин хуьруьн майишатдин министерстводин разивилелди лапагрин ва цIегьерин 25-выставка Дагъустанда тухуда.
Малдарвилин хиле инвестпроектар
Алай вахтунда малдарвилин хиле агъадихъ галай чIехи инвестпроектар уьмуьрдиз кечирмишунин кIвалах давам жезва.
Къизилюрт районда «Дагмясо» ООО-дин сменадин вахтунда 50 ири карч алай гьайвандин ва 700 лапагдин як гьялдай гужлувал авай «Кьиляй-кьилиз герек вири гьерекатар тамамардай як гьялдай кархана эцигун» проектдиз талукь яз лазим къурулушар агакьарнава, эцигунин кIвалахар кьиле тухузва.
СтIал Сулейманан районда «Алияк» ООО-дин «Эко-жуьредин якIун ва некIедин суьрсет виниз технологийрин куьмекдалди гьасилун» проектдиз талукь яз лугьуз жеда хьи, 2024-йисуз 200 мал хуьз жедай некIединни метягьдин ферма цIийи кьилелай туькIуьр хъувуна. Алаф гьасилдай (гидропонный) ва нек ацадай тадаракар, гьакIни швицкий жинсинин малар маса къачуна. Идалайни гъейри, алай йисан сад лагьай кварталда кардик кутун лазим тир 200 калин некIедин ферма эцигунин кIвалахар эхирдив агакьзава.
Акъуша районда «С.Къурбанован тIварунихъ галай» СПК-ди некIединни метягьдин 100 калин ферма цIийикIа туькIуьр хъувунва, калер ацун автоматламишнавай, нек къайи ийидай тадаракар, алафар хуьдай гьамбархана, гьакIни тракторар, гьар жуьредин маса машинар ва, кьилинди, хъсан жинсерин дуьгвеяр маса къачунва, данаяр хуьдай чка туькIуьрнава.
Тарумовский районда «КУМК» ООО-ди са сятда 3 агъзур къуш тукIвадай ва гьялдай цехар жедай дарамат эцигунин кIвалахар башламишнава. ЦIи иниз лазим тадаракар маса къачун ва цехар кардик кутун планламишнава. «КУМК» ООО-да гьакIни йиса 25 агъзур къуш гьасилдай цехди кIвалах башламишнава.
Буйнакскдин райондин ПФ «Буйнакский птицепром» ООО-да йиса 7 агъзур тонн къушарин (бройлер) як гьасилдай мумкинвал жедай алай аямдин фабрика эцигунин кIвалахар давам жезва. Ина неинки къушар хуьн, гьакI абур тукIун ва маса гун патал гьялунни фикирда кьунва.
Къумтуркъала районда «КУМК» ва ПФ «ФХ ФИЛЕ» ООО-ри кардик квай карханаяр цIийи кьилелай, алай аямдин истемишунриз жаваб гудайвал туькIуьр хъувунин кIвалахар кьиле тухузва. Нетижада гьасилзавай къушарин якIун кьадар гзафарун лазим я.
Хасавюрт райондин ПФ «Лидер» ООО-ди бройлердин верчер хуьдай чкаяр цIийикIа туькIуьр хъувунва.
Къизляр райондин «Муртазалиев Д. Ю.» КФХ-ди гьасилзавай вечрен какайрин кьадар йиса 30 миллиондив агакьдайвал производство гегьеншарунин кIвалахар кьиле тухузва. Ина какаяр хадай 50 агъзур верч хуьз жедай дарамат эцигна акьалтIарнава. ЦIи тадаракар ва жинсинин верчер маса къачуда, цехри кIвалах башламишда.
Недай суьрсетдин ва гьялдай промышленность
2021-йисалай 2024-йисалди и хиле проектар уьмуьрдиз кечирмишун патал бюджетдилай къерехдай тир 1,5 миллиард манат инвестицияр серфнава. ЦIийи карханаяр арадал гъанва ва я цIийикIа туькIуьр хъувунва. Ида як, нек, прунз ва маса суьрсет гьялдай мумкинвилер артухарнава. Шаз недай суьрсет гьасилунин индекс (вилик квай йисав гекъигайла) 106,2 процентдиз барабар хьана. 2024-йисуз анжах государстводин куьмек агакьай карханайри цIийи производствояр арадал гъуниз ва авайбур цIийикIа туькIуьр хъувуниз тахминан 340 миллион манат инвестицияр серфна. Хив районда — нек гьялдай «Берекет-Ф» ООО-дин, Дербент районда «Ширван» ООО-дин ва маса инвестпроектар уьмуьрдиз кечирмишнава.
Техника цIийи хъувун
Республикадин АПК-дин хиле хуьруьн майишатдин техникадин парк цIийи хъувунин кIвалахар кьиле тухузва. Сифтедин делилралди, 2024-йисуз республикадин майишатри хуьруьн майишатдин цIийи 182 машин, жуьреба-жуьре техника, гьа гьисабдай яз 78 трактор ва техил кIватIдай 7 комбайн маса къачунва. Маса къачунвай техникадин умуми къимет 609 миллион манатдиз барабар я.
Дигидай цин месэла
Россиядин Федерациядин дигидай цин къурулуш еримлу авунин ва хуьруьн майишатдин чилер нетижалудаказ ишлемишиз башламишунин госпрограммадин сергьятра аваз, 2024-йисуз уьмуьрдиз кечирмишнава: дигидай циз талукь серенжемрин (абурун нетижада, санлай къачурла, 1764,6 гектар чилер ишлемишиз башламишна) 18 проект; кардик квай авай чилерин гьал хъсанарунин серенжемрин 22 проект (ишлемишзавай чилерин умуми майдан — 3384,6 гектар); фитомелиорациядин серенжемрин (6041 гектар чилер къумлухриз элкъуьнин вилик пад кьун таъминаруналди) 15 проект уьмуьрдиз кечирмишнава.
Федеральный «Экспорт продукции АПК» проектдин сергьятра аваз, 2024-йисуз прунз цанвай 543 гектар чилер дигидай целди таъминаруниз талукь 3 проект кьилиз акъуднава.
Жасмина Саидова
