Халкьдикай халкь ийизвай эвелимжи шартI адан чIал я. Эгер са миллет терг ийиз кIанзаватIа, тур-тфенг герек туш. ЧIал амукь тавуртIа, ам вич-вичелай терг жеда. ЧIал гъиляй вегьин, фикир тагун, гьуьр­мет тавун, рикIелай алудун — им руьгь­дин кесибвал я. Сифте нубатда чи чIал чна хвена кIанда.

За и макъала кхьинихъ ахьтин себеб ава хьи, жуьреба-жуьре пешейрин савадлу инсанар, муаллимар­ кIватI хьанвай са чкадал лезги чIала­кай лап къизгъин ихтилатар кватна. Чи чIал къвердавай юхсул, усал, кесиб, харчи жезвайдакай делилламишнавай мисалар гъиз рахана. Акьван чкадал атана хьи, эгер и физвай гьал давам хьайитIа, са шумуд йисалай гуя лезгийрихъ чIал амукьдач.

Сир туш, лезги чIал йисалай-суз харчи ва кесиб жезва. Бязибуруз ам са акьван герек авай чIал хьиз аквазмач. Гьатта бязи муаллимарни и нукьсандивай къерехда авач. Са шакни алач хьи, чIал девлетлу ва михьи ийиз кIанзавайбурни чи арада тlимил авач. Амма чун исятда чIал харчи авуникай рахазва. Аквазвайвал, маса чIа­ла­рай гъиз, гафар ишлемиш тавуртIани, чи чIалан словарда бес кьадар гафар авазва. Жуван чIал кIан хьун, ам маса чIаларив гекъигуналди, адан гьуьндуьр хкажун са кIусни лавгъавал, миллетчивал туш. Им дидедин чIал диде хьиз кIан хьунин, ам хуьнин са лишан я.

Гьелбетда, маса чIалан лайихлувал агъузариз алахъун, ам жуван чIалалай усал­ди яз гьисабунни авамвал я. Гьар са чIалахъ, гьар са халкьдихъ вичин тамам чIал, лайихлувал, тарихда вичиз хас тир чка ава.

Мегьарамдхуьруьн райондин шко­­­лай­ра кIвалахзавай дидед чIалан ва литера­турадин муаллимриз аялар­ ди­­дед чIа­лал рикI алаз тербияламишун гьар са миллетдин кьилин вези­фа, лезги чIалан ва литературадин тарсарин метлеб ге­гьен­шарун ча­ра­суз серенжем тирди, чIал хуьн сиф­тени-сифте муаллимдин хиве авайдини лагьана кlанда.

Чна яратмишунрин рекье зегьмет­ чIугур ва чIугвазвай, тарихда чпин бар­кал­лу гел тур алимрин ва кьегьал рухвайрин зегьметриз талукь мярекатар тухунин адетар хкудзава­. Дидед­ чIал вири лезгийриз къадим­ авур М. Гьа­жие­ван тIварунихъ Мегьарамд­ху­ь­­руьн районда «Лезги­ чIалан лап хъсан муаллим» конкурс кьиле тухузвай­, лезгийрин мисалар­, мискIалар, манияр­ кIватIзавай, абурай конкурсар ту­хуз­вай­, хуьрера авай агъсакъалрихъ галаз гуьруьш­мишвилер ва ихьтин маса­ серенжемар тешкилза­вай. Вучиз ятIа­ни, эхиримжи вахта­ра ихьтин мярека­тар тухунин кIва­лах зайифарнава. Бязи чкайра и кIвалахриз эсиллагь яб хгузмач. Эгер райондин­ школайра ви­­нидихъ къалур­навай месэлайрал амал авуртIа, дидед чIа­лан­ метлеб мадни хкаж хъжеда. Чаз дидед чIал музейдин экспонат хьана кIанзавачтIа, эгер чаз халкь яз амукьиз­ кIанзаватIа, чи чIалан къайгъуда чун хьун герек тирди са чlавузни рикlелай алудна виже къведач.

Рамзес  Мурадалиев,

Мегьарамдхуьр