Алатай йисан декабрдин вацра Моск­вада кьиле фейи Госсоветдин заседанидал уьлкведин Президент Владимир Путина 2025-йис Ватан хуьзвайбурун йис яз малумарзавайдакай лагьанай.

«2025-йисуз чна Ватандин ЧIехи дяведа Гитлеран Германиядал Гъалибвал къачурдалай инихъ 80 йис тамам хьун къейдда. Ихьтин юбилейдин вилик Ватан хуьзвай­бурун йис малумарунихъ еке метлеб ава. Чна тарихдин жуьреба-жуьре йисара Ватан патал женгер чIугур ва чанар къурбанд авур вири рикIел хкида, абурун игитвилериз гьуьр­метда ва къенин игитриз — дяведин махсус серенжемдин иштиракчийризни икрамда. Нацизм дарбадагъ авур чи чIехи бубайриз баркалла!»

Уьлкведин вири регионра, гьа гьисабдай яз Дагъустандани, Гъалибвилин юбилей хъсандиз къаршиламишун патал гьазурвилер аквазва. Региондин Кьил Сергей Меликова алатай йисан эхирра республикадин тешкиллувилин «Гъалибвал» комитетдин заседание кьиле тухванай. Анал юбилейдин мярекатрикай (военный парад, шегьерра ва районра тешкилдай серенжемар, информациядин ва печатдин идарайрин вилик акъвазнавай везифаяр) лагьанай.

Гъалибвилин 80 йис. Гитлеран чапхунчийрихъ галаз тухвай инсафсуз дяведа къачур Гъалибвилин метлеб, гьикьван йисар алатайтIани, квахь тийидайди, рикIелай ра­къуриз тежедайди я. ГьикI лагьайтIа, Европадин саки вири уьклвейрин девлет, кьушу­нар, яракьар санал кIватIнавай, хабарсуз дяведик экечIай ва пара инсафсуз душмандин винел Гъалибвал къачун Советрин халкьдиз регьят акъвазнач. Идан гьакъиндай садавайни шаклувилик кутаз тежедай  делилри, рекъемри шагьидвалзава.

Советрин Союздин мулкарал вегьей гьа сифте юкъуз — 1941-йисан 22-июндиз Герма­ниядин терефдарар яз дяведик Италия, Румыния, 23-июндиз — Словакия, 26-июндиз — Финляндия, 27-июндиз — Венгрия экечIна. Ах­па — маса уьлквеярни. Хабарсуз гьужумди, гьелбетда, Советрин кьушунар кIеве туна. Гьа сифте юкъуз чи кьушунрин гзаф кьадар яракьар, техника, кудайди тергна. Цава немсерин самолетри агъавална.

Гьа сифте йикъара Советрин Союздин сергьятдин къвалав гвай Польшадин шегьерда авай частуна къуллугъзавай зи ими, сержант Мегьамед Ибрагьимовни телеф хьана. Армияда пуд йисуз къуллугъна, августдин вацра, ам хайи хуьруьз хтана кIанзавайди тир. Эхиримжи чарче ада гьакI кхьенвай ва мад вичиз чарарни рахкурун герек туш лагьанвай. Амма фашист Гитлера неинки зи имидин, гьакI миллионралди маса инсанрин планарни чIурна, гележегдин уьмуьрдик кутунвай умударни тергна. Кьурагь райондин Хпежрин хуьруьз Ибрагьимоврин тIварцIел хтай чарче куьрелди кхьенвай: «Яру Армиядин сержант Ибрагьимов Мегьамед Ибрагьимович фашист­рин Германияди Советрин Союздал вегьей гьа сифте йикъара, 1941-йисан июндин вацра, гел галачиз квахьна…»

28-июндиз фашистри Минск кьуна. 29-июндиз Германиядинни Финляндиядин кьушунри Мурманскдал гьужумна. 1941-йисан 23-июндиз дяведин гьерекатриз регьбервал гудай дяведин кьилин орган — Кьилин Командованидин Ставка тешкилна ва адан кьилени Сталин акъвазна. Гъиле-гъил аваз 1905-1918-йисара дидедиз хьайи итимар мобилизация авунив гатIунна. Идахъ галаз сад хьиз Ватандин гьарайдал ам хуьн патал агъзурралди гуьгьуьллубур фронтдиз рекье гьатна.

Ватандин ЧIехи дяведа Советрин Союздин кьушунри баркалла къазанмишай, чапхунчийриз рикIелай тефидай ягъунар кьур, Гъалибвилин бинеяр кутур ва душман магълуб авур са шумуд женг хьана. Абур дуьньядин тарихда гьатнава. Сифте нубатда Мос­к­ва патал кьиле фейи женгинин тIвар кьун герек я. Адан метлеб лап екеди я. Гитлеран­ «Тайфун» операция кьилиз акъудзавай генералриз, кьушунриз 7-ноябрдалди Моск­ва­ кьунин тапшуругъ ганвай. 1941-йисан 7-ноябр­диз Москвадин Яру майдандал Гер­мания­дин гъалибвиликай малумарзавай парад тухудайвал. Амма и алчах мурдар ният кьилиз акъатнач. Яру Армиядин аскерри ва ополченидин дестейри Москва хуьн патал чпин чанар къурбандна.

Гитлера Москва кьун патал Советрин меркездихъ вичин кар алай кьушунар рекье­ тунвай. Сентябрдиз фашистар шегьердин патарив агакьнавай. Немсерин стратегиядин план ихьтинди тир. Духовщина, Рославль, Шостка районра авай танкарин 3, 4, 2 лагьай дестейри Яру Армиядин Москва хуьзвай кар алай кьушунар элкъуьрна кьада, Брянскдинни Вязьмадин районра тергда, ахпа кефердихъай ва кьибледихъай Москвадал гьужумда. Советрин аскерри фашистар уьлкведин кьилин меркездиз ахъайнач. Ахпа, Москвадал цIийи гьужум ийиз, вермахтди 51, гьа гьисабдай яз танкарин 4 ва тупаринни минометрин 7 дивизияр рекье туна. Немсерин ният, Москва гьалкъада туна, ахпа адал вири патарихъай гьужум авун тир. Советрин аскерри гьар са участок эхиримжи нефесдалди хуьзвай. Кьулухъ галайди Москва тир эхир. 1941-йисан 5-декабрдиз Яру Армия Москвадин вири терефрихъай гьужумдиз фена ва ам 1942-йисан 7-январдалди давам хьана. Ахпа душмандиз Сталинграддин, Курскдин, Прохоровкадин, Ленинграддин женгера рикIелай тефидай ягъунар кьуна.

Москвада кьил кIарцIи ягъай фашистар кьибледихъ элкъвена. Делилри успатзавайвал, 1942-йисан гатуз фашистрин командованидин макьсад, Кьиблепата советрин кьушунар къирмишна, Кавказдин нафтIадин ва Дондин, Кубандин хуьруьн майишатдин девлетлу районар кьун, советрин кьушунар сад-садахъ галаз алакъалу ийизвай коммуникацияр, рекьер, станцияр къайдадикай хкудун ва гьа идалди дяведа гъалибвал къазанмишдай шартIар арадал гъун тир.

1942-йисан 16-17-июлдиз Сталинграддин женгинин сифтегьан пай башламиш хьана. Шегьердал гьужум авун патал Гитле­ра Ф. Паулюс командующий тир 6-армия чара авуна. Адак 270 агъзур аскер, 3 агъзур миномет, тупар, 700 танк авай 13 дивизия акатзавай. Абуруз гьакI генерал-полковник Вольфрам фон Рихтгофена регьбервал гузвай гьавадин 4-флотдини (1200 самолет авай) куьмек гузвай. 23-июлдиз душман­дин 6-армиядин частари Сталинград, Астрахань ва Волгадин къерехар кьун патал гьужум башламишна. Немсерин танкарин ва маса техникадин соединенийри 62-армиядин сенгерар кьатIна, Каменский район гъилик авуна. Голубинский районда абур Дондин къерехрив агатна. Зурба къуватар ишлемишна авур гьужумдин нетижада совет­рин пуд дивизия душмандин гьалкъада гьат­на. Немсери гьакI 64-армиядин эрчIи пата авай частарни кIеве туна. Сталинграддин фронтдин кьушунар патал лап четин гьалар арадал атана.

1942-йисан 18-ноябрдалди Яру Армиядин кьушунри, халкьдин къатарикай арадал гъанвай дестейри (ополченцияр) Сталинград хуьн, душман Кавказдихъ, Кубандихъ ахъай тавун патал четин ва къизгъин женгер кьиле тухвана. Советрин аскерри, офицерри гьейранвалдай хьтин игитвилер къалурна.  1942-йисан 23-ноябрдиз Кьиблединни РагъакIидай патан фронтдин танкарин 4 лагьай ва Сталинграддин фронтдин механизированный 4-корпусрин частар Советский тIвар алай хуьруьн патарив туьш хьана ва абуру душмандин дестеяр гьалкъада туна. Абурун арада 6-армиядин кар алай къуватар, немсерин танкарин 4-армиядин са пай, санлай къачурла, 330 агъзур кас авай.

Сталинграддин къваларив арадал атай магълубвилин ажугъди кузвай Гитлер­ ва нем­серин командование 1943-йисан гатуз­ советрин кьушунрал мадни зурба гьужум тешкилунин къастунив ацIанвай ва вижевай гьазурвилерни акунвай. Душманди­ Курскдин гьалкъадин сергьятра 50 ди­ви­зия (гьа гьисабдай яз танкарин 16 дивизия),танкарин 2 бригада, 3 батальон, гьужумдай орудийрин 8 дивизион, 10 агъзур миномет ва тупар акъвазарнавай. Аскеррин, офицеррин кьадар 1 миллиондив агакьзавай. Идалайни гъей­ри къваларив мадни 20 дивизия гьазурнавай.

Курскдин женг тарихчийри пуд паю­низ пайзава: Курск оборона авунинди (5-23-июль); Орелдин женг (12-июль-18-ав­­густ); Белгороддинни Харьковдин гьу­жум­­дин женг (3-23- август). Фашист­рин «Центр» армияди Орелдин ва Белгороддин­ районрай чи сенгеррал гьужумна. Орелди­хъай чи кьушунрин винел генерал-фельдмаршал Гюнтер Ханс фон Клюгедин ва Белгороддин патахъайни генерал-фельдмаршал Эрих фон Манштейнан группировкаяр атана. Са­­молетар, танкар, тупар, минометар кардик­ акатна. Душман агъунвай хьи, ихьтин­ гьужумдин, къуватдин хура Яру Армиядин ас­керривай акъвазиз жедач, абур катда. Амма абуруз маса шикил акуна­: чи уьт­квем, викIегь, бажарагълу, тежриба­лу маршалар­ Георгий Жукован, Александр Василевскийдин, армиядин генералар­ тир Константин­ Рокоссовскийдин, Николай­ Ватуни­нан, Иван Коневан ва маса командиррин­ регь­бер­­ви­лик кваз чи частари душман «хъсандиз» къаршиламишна. Душмандивай 300-500 метр­дин мензилдизни виликди къвез хьанач.

Советрин чешмейрин делилралди, Курскдин женгина душман хкянавай 30 дивизиядикай, 500 агъзурдалай виниз аскеррикайни офицеррикай, 3,7 агъзур самолетдикай, 3 агъзур ту­пуникай, минометрикай магьрум хьана. Советрин кьушунризни зурба зиянар хьана. Курскдин и инсафсуз женгина чи 863 агъзур кас телеф, 6000 танк терг хьана.

Ихьтин жуьредин телефвилер, къурбандар арадал атанатIани, Яру Армиядин кьушунри къазанмишай гъалибвили гуьгъуьнин женгер лайихлувилелди тухуниз куьмекна.

Идалай гуьгъуьнизни Гитлеран «магълуб тежедай» армияр Яру аскерди барбатI­на, Германиядин меркез къачуна ва Совет­рин Союзди Гитлеран Германиядал Гъалиб­вал къазанмишна.  Адан метлеб вири дуьньядин майданда лап зурбади я.

Ватандин ЧIехи дяведа телеф хьайи кьван инсанрин кьадардин гьакъиндай гилани гьуьжетар давам жезва. Жуьреба-жуь­ре центрайри, институтри, идарайри авур гьисабунрай, фронтра советрин 26,5 млн кас телеф хьана. Уьлкведиз гайи кьван зиянри 485 млдр доллар тешкилзава. Фашистри Советрин Союздин 1710 шегьер ва 70 агъзурдалай гзаф хуьрер барбатIна, кана, харапIайриз элкъуьрна.

Советрин Союзди вичин аслу туширвал, азадвал хвена, гьа са вахтунда Европадинни Азиядин уьлквеяр (Польша, Чехословакия, Австрия, Югославия,  Китай, Корея…) фашистрикай азадна. Ада фашистриз акси уьлквеяр Гитлеран Германиядал, Италиядал, Япониядал гъалиб хьуник чIехи пай кутуна. Яру Армияди вермахтдин 607 дивизия тергна, есирвиле кьуна, немсерин дяведин вири техникадин 4-дай 3 пай барбатIна. Гъалибвал себеб яз, СССР-ди вичин мулкарни гегьеншарна. Адак РагъэкъечIдай патан Пруссиядин, Украинадин Закарпатиедин, кьибледин Сахалиндин чилер, Курилрин островар акат хъувуна.  Советрин Союз дуьньядин зурба уьлкведиз элкъвена.

Ватан хуьзвайбурун йисуз акьалтзавай несилдиз чи тарихдин кар алай вакъиаяр чирунихъ еке метлеб ава. Ида абур халис ватанпересар яз тербияламишдай мумкинвал гуда.

Нариман  Ибрагьимов