Эхиримжи вахтунда Ахцегь райондиз Россиядин саки вири пипIерай туристар, алимар гзаф къвезва. Чкадин ­медени жемятдин мугьманпересвал аквазвай мугьманри — садбуру гьамамрин кудай дармандин ятарин куьмекдалдини михьи гьавадал чпин сагъламвал мягькемарзава, масабуру­ дагъларин гуьзел тIебиатдал гьейранвалзава, бязибуруз Ахцегьрин тама­шуниз лайихлу чкаярни музеяр, халкьдин ацукьун-къарагъун, адетар, араб чIалан гъилин хатIарин куьгьне ктабар итижлу я.

5-сентябрдиз райондин «ЦIийи дуьнья» газетдин редакциядиз тарихдин илимрин кандидат, Москвада РАН-дин востоковеденидин институтдин профессор Владимир Олегович Бобровников атана.­ Илимдин ахтармишунрин мураддалди кьуд лагьай сеферда иниз атанвай кавказовед алимди Ахцегьрин машгьур музейда 10 юкъуз кIвалахна.

— Сифте яз зун Ахцегьиз 2009-йисуз жуван­ студентрихъ галаз экскурсиядиз хьиз атанай. Инсанрикай ва дагълух чIехи хуьруьн кьетIенвилерикай хъсан фикирар амукьна, — суьгьбетзава алимди. —  2015 ва 2022-йисара, гьар сеферда са шумуд юкъуз­ Ахцегьа ва Рутул райондин Хъуьлуьдрин хуьре кIвалахна. Вуч итижлу я лагьайтIа, къадим Ахцегь шегьердиз (араб кхьинрин куьгьне чешмейра «балда», яни шегьер кхьенва) девлетлу тарих ава. Къуза патан Ахцегьар, Хивда хьиз, куьгьне сурарин майдандал экIя хьанва. Ина авай гзаф кьадар пIирерал, иллаки чкадин ХХ асирдин тарихдал фикир желб жезва.

Алай вахтунда за музейдин директор­ Агьмед Дагъларовахъ галаз санал «Ахцегьрин музейдин тарих» проектдал кIва­лахзава. «Ислам ва мусульманство» тема­дай ХVIII-ХХ асиррин араб чIалан гъилин хатIарин ктабар тупIалай ийизва. Музейдин коллекцияда 350-далай гзаф гъилин хатIарин ктабар ава. Абур асул гьисабдай вичин вахтунда чкадин медресайра ишлемишиз хьайи къуръанар я. Лап куьгьнеди ХIV асирдин надир къуръан я. Абур халкьдин тарихдинни культурадин кьетIен ирс хьиз къиметлу я. Бязи экземплярар Ирандин Тебриз шегьерда ва мусурманрин маса меркезра литографиядин къайдада урусрин чарчел басма авунва. И карди Ахцегьринни Ирандин, Туьркиядин ва мусурманрин РагъэкъечIдай патан уьлквейрин арада аваз хьайи алакъайрин гьакъиндай шагьидвалзава. Зун ахцегьви Ширинбег гьажи Мирзоеван кIвалевай гъилин хатIарин араб чIалан куьгьне ктабрин девлетлу коллекциядихъ галазни таниш хьана…

– Вун, Москвада кIвалахзавай алим, Дагъустандин тарихдал гьикI хьана машгъул я? — хабар кьуна за.

— Востоковед-алим яз, зун сифте Алжирда французрин виликан колониядин Магърибдин берберрин хуьруьн материалрин «крестьяноведенидин» месэлайрал машгъул тир. 1992-йисалай Кавказда виликан Россиядин империядин мусурманрин сообществойрин яшайишдин тарих ахтармишна. Гьа са вахтунда араб чIалан кхьинрин эпиграфикадал ва палеографиядал алахъна. Кавказда колониальный ва социализмдин реформайрин девирда дагълух халкьарин ихтиярринни къанунрин антропологиядин тарихдин, исламоведенидин ва мусурманрин колониальный политикадинни этнографиядин ахтармишунрал машгъул хьана. Алай вахтунда фикир, илимдин итиж арабистикадин, яни Дагъустанда мусурманрин гъилин хатIарин куьгьне чешмейрал желб хьанва. Куьрелди, 1992-йисалай Дагъустандихъ галаз сих алакъаяр ава. Гидатлида ва авар районрин маса хуьрерани хьана. Жуван рекьяй Дагъустандин тарих ахтармишунин месэлайрал машгъул я.

– Дугъриданни, ви илимдинни ахтармишунрин сергьятар гегьенш я. Владимир Олегович, ваз шумуд чIал чида? Куьрелди, жувакай ихтилат ая.

— 1964-йисуз Москвада дидедиз хьана. 1987-йисуз Ломоносован тIварунихъ галай МГУ-да — тарихдин факультет, 1990-йисуз РАН-дин ИВ (востоковеденидин институт) акьалтIарна. Гьана илимдин кьилин къуллугъчивиле кIвалахзава. 1994-йисуз «Традиционное и современное в мировоззрении североафриканского крестьянства в новое время» месэладай тарихдин илимрин кандидатвилин диссертация хвена. Франция­дин, Туьркиядин, Германиядин, Нидерландрин институтра илимдин стажировкайра хьана. Френг, ингилис, араб, немс, грек, авар (рахаз, кхьиз) ва латин, гуржи, испан­, нидерланд (словарь гваз) чIалар чида. Са жерге ктабрин автор я: «Мусульмане Северного Кавказа», «Роль рансферов в истории Российской империи (1700-1917)», «Центральная Евразия: территория межкультурных коммуникаций», «Ориентализм и ориенталистика», «Родовые святилища рутульцев: гибридная религиозность у мусульман Кавказа» ва масабур.

– Исятда вуна Ахцегьрин музейда араб чIалан гъилин кхьинрин чешмейрал кIвалахзава. Итижлу вуч жагъизва?

— Ахтармишуниз лайихлу куьгьне ктабар, кьилдин документар, экспонатар ава. Ахцегьрин обществодин къадим адетар, суд-дувандин къанунар (праводин месэлаяр Шамиль райондин Гидатли хуьруьн адетриз мукьва я), ХIХ-ХХ асиррин тарихдин месэлаяр итижлу я. Кьилди къачуртIа, месела, ХIХ асирдин эхиррин са документ (адаз са ахцегьвидин паспорт лагьайтIани жеда) гьалтна. Документдин са патал Ширвандиз рекье гьатзавай касдин тIвар, делилар ва ам ихтибарлу кас тирвилин рекомендация алай. Чарчин далу пад мадни итижлу тир: гъилин хатIарин текст дуьз цIарара кхьин патал ам чарчин кIаник кутазвай трафарет я. Лугьун хьи, Кьиблепатан Дагъус­тан, Ахцегь район тарихдин, этнографиядин, археологиядин, чIалан илимрин пешекар алимар патал гьеле ахтармиш тавунвай материалралди, месэлайралди девлетлу я.

– Чи милли тарих, культура, адетар илимдин рекьелди ахтармишзавай куьн, Владимир Олегович, пара кьадар сагърай! Ахцегьиз илимдин нубатдин экспедициядин нетижада арадал къведай, кхьидай кIвалахдихъ галаз вуна чун танишарда, тушни?

— Эхь, гьелбетда. Хийирдихъ галай хуш келимайрай, мугьманпересвиляй, бегьерлудаказ кIвалахдай мумкинвал гунай ва Ахцегь райондин тарихдин цIийи ктаб багъишунай заз жуван патайни ахцегьвийриз, вири районэгьлийриз сагърай лугьуз кIанзава.

Дашдемир  Шерифалиев