Дидедин гелез къведа

Са жегьил гада пара гуьзел-гуьрчег рушал ашукь жеда. Амма ди­де-бубади и кардиз рехъ гузвачир. Бейкеф жезва гада, диде-бубадиз вичин наразивал малумарзава:

— Акьван гуьзел рушан синих вуч я? Вучиз куьне манийвал ийизва?­

— “Гуьрчег пабни квахьрай, рекьин къерехдив гвай никни”,  лугьузва бубайрин мисалда, чан хва, — гъавурда твазва гада бубади.

– Виридалайни гуьзел затIариз “квахьрай?” — рази жезвач гада.

— Эхь, хва, виридан вилер абурал жеда, темягь фида.

— Чан бала, — лугьузва и чIавуз дидеди — мал къачудайла­, адан жинсиниз килигда. Бес свас кьван затI къачудайла, адан жинсиниз ки­лигдачни? Вун ашукь хьанвай рушан диде хъсан рехъ тухвай дишегьли туш. Рушни гьа дидедин ге­лез къведайди я. Фитедай экъе­чIай цуьк гьа фитедал ярх жеда, бала…

Гьикьван алахънатIани, мисалар гъанатIани, гада инанмиш жезвачир: — Ваъ, заз кIанзавай руш чIуру рекье гьатдай ягьсузди туш. Ам гзаф агъайнади я…

— ЯтIа вуна адавай вичивай хабар яхъ.

— Рушавай ахьтин гаф гьикI хабар кьада? — мягьтел жезва гада.

— Вуна ихьтин са тежриба ая… — гада гъавурдик кутазва бубади.

Рази жеда гада ва руш текдиз булахдал физвай вахт вилив­ хуьда. Руш рекье акурвалди, гадади вичин юргъа шив бу­лахдал гьалда. Инал са зурба цIвелин тар алаз жеда. Гадади шив гьа тарал туьшарда. Бирдан шив кьулухъ кIва­че­рал хкаж жезва, пурх яна, кьулухъ къекъечIзава. Гададиз мад ам элкъуьрна, маса патахъай тарал туьшариз кIан жеда, амма гьайван мутIуьгъ жезвач. Гадади гьарайзава, гатазва балкIан, амма…

Икьван чIавалди гададиз кисна килигзавай рушавай эхиз хьанач, гададивай хабар кьазва:

— Я гада, а гьайвандин язух тушни? Вучиз вуна адаз зулумар ийиз­ва?­

— Заз ам и тараз акьахна кIанза­ва, — жаваб гузва гадади.

— БалкIанар тараз акьахдай къушар яни?

— Къуш туш, амма адан диде акьахдайди тир тараризни…

— Тади къачумир. Вахт хьайила гьамни акьахда. Ви балкIан гьеле жегьил я, гьавиляй ада наз маса гузва, амалар чир хьанвач.

— ЯтIа, вунни гьахъ я, зи диде-бу­бани, — лагьана, гада, руш булахдал туна,  фейивал хтана. Ада вичин “тежрибадикай” кIвале суьгьбетна ва дидени буба гьахъ тирдал рази хьана.

«Лезги газетдин» 2018-йисан 32-нумрадай

____________________________________________

“Лезги газетдин” редакциядихъ галаз дуствилин, амадагвилин алакъа­яр хуьзвай ватанэгьлияр гзаф ава. Садбуру чкайрилай чав таза хаба­рар агакьарзава, бязибуру газетдин ери хъсанарун патал жуь­реба-жуьре рекьерай меслятар къалурзава, мумкинвилер авай ва­танпересри тираж хкажуник чпин пай кутазва. Яр­гъал йисара чаз Ахцегь райондай макъалаяр, очеркар,­ за­рисовкаяр, эдебиятдин эсерар рекье тур  Шихмурад­  Агъа­керимовни  чи амадагрикай сад тир. Гьа­­йиф хьи, 2017-йисан 4-ноябрдиз ам чи арадай акъатна. Вич амайтIа, чна санал адан 70 йисан юбилей къейддай…

Милли газетдин юбилейдин къаршидиз редакциядихъ галаз алакъаяр хвейи ва чеб къенин юкъуз чи арада амачир гзаф кьадар юлдашрихъ галаз санал чаз къе Ш.Агъакеримовни рикIел хкиз кIанзава. Ам 1949-йисуз Къутунхъарин хуьре лежбердин хизанда дидедиз хьана. Хуьруьга юкьван мектеб акьалтIарай­далай кьулухъ ада армияда къуллугъна. 1975-йисуз Хасавюртдин педагогвилин училищедин физкультурадин отделение акьалтIарай Шихмурад Агъакеримова вичин уьмуьрдин эхиримжи йикъаралди хуьруьн мектебда муаллим яз кIвалахна.

КIвалахдикай азад вахт муаллимди яратмишунриз­ бахшзавай. Адан къелемдикай гьам гьикаятдин, гьамни шииратдин хъсан эсерар хкатнава. Ш.Агъакери­мова “Чатан” роман (2009-йис), повестрикай ибарат “Дегьзаманадай векил” (2010-йис), “Такабурлувилин есирда” (2011-йис) ктабар чапдай акъудна. Автордихъ гьазурна­, амма экв такур ктабарни ама. Гьикаятчидин ирссагьибри­ абурни кIелдай­бу­рал агакьардайдак чна умуд кутазва­.

Чун и макъалада Шихмурад Агъакеримован яратмишунриз анализ гунал акъваззавач. Анжах са кар къейд ийида: автордин къелемдикай авазлу, сеслу шии­рар, психологиядинни философиядин тах квай гьикаятдин эсерар хкатнава. Абуру лезги эдебиятдин алемда лайихлу чка кьадайдал шак алач.

Чна кIелзавайбурун фикирдиз Ш.Агъакеримован эхиримжи эсер — “Вучиз закай катнатIа бахт?” шиир гъизва. Ам авторди вич рекьидалди тахминан кьве гьафте амаз кхьенай.

Къуй вичиз Аллагьди рагьмет гурай. Шихмурад Агъакеримован экуь къамат чна рикIера хуьзва­.

Агьмед Магьмудов

Вучиз закай катнатIа бахт?..

Аялзамаз амукьначир диде захъ,

Я рикI кудай хьанач хала, баде захъ,

Назик рикIел дерин чIулав гел хьана,

Вучиз закай катнатIа бахт, хъел хьана?

 

Агъсакъалрин гафариз за яб гана,

Тахай дидед гьижранрик за таб гана.

Винелай шад, рикIе даим шел хьана,

Вучиз закай  катнатIа бахт, хъел хьана?

 

ЧIехи хьана, зи жибинда пул хьана,

Жибин недай ярар-дустар бул хьана,

КIвализ къведай пахтачияр сел хьана,

Вучиз закай катнатIа бахт, хъел хьана?

 

Муьфте кардиз зун виридан къул хьана,

Гьар са юкъуз муьштерияр бул хьана,

Жуван кар таз, пеше бигер-мел хьана,

Вучиз закай катнатIа бахт, хъел хьана?

 

Къе зун набут яз, жибинар я кьери,

Амач дустар, закай къерех я вири,

Бейхабардиз сагъламвилел фер хьана,

Вучиз закай катнатIа бахт, хъел хьана?

 

Геж гъавурда гьатна хьи зун, ахмакь яз,

Ишлемишна халкьди муьфте улакь яз,

Къе ялгъуз я, дуьньядикай хев хана,

Вучиз закай катнатIа бахт, хъел хьана?

 

Дустар — вири, жибинда пул хьайила,

Куьмек амач, азарри зун кайила,

Зи гуьгьуьлни набут хьанва, хел хана,

Вучиз закай катнатIа бахт, хъел хьана?

«Лезги газетдин» 2019-йисан 37-нумрадай

_____________________________________________________

Нефсинин лукIар

Жафар-киши даим виле каш авай, тIуьнал гьалтайла, къаних, нефс жилавда кьаз тежедай небгет тир. Адан рат хьиз гегьенш, лозунгар кхьидай шла хьиз яру, кьурурзавай гьерен тумунай хьиз кьуш экъечIзавай чина гьамиша жизви регъуьвилиз ухшар гъанвай мили хъуьруьн хьтинди жедай. Идахъни себеб авай: хуьре са хийир-шийирдин мярекатдал ацукьайла, Жафаран са сив таъминариз кьве гъил бес жедачир. На лугьуди, ада сивиз ваъ, тIуруналди са къапунай маса къапуниз хуьрек хъивегьзава. Сарар са мешреб патал сиве авай бейкар кIарабар тир. Абурукай менфят къачурла, геж жезвай. Вирида агъайнадаказ са хуьрек недалди, пуд хуьрек тIуьна куьтягьна, ам маса нямет­рив эгечIдай. Бязи вахтара таяр-тангъахри адаз лугьудай:

— Я Жафар, жемят алай суфрадал ви тегьерда тIуьн кутугай кар туш. Агъайнавал хвена кIанда. Им гишин девир туш.

— Гье-е-ей, а йисара хьанвай  кашар, азиятар гьеле зи рикIелай фенвач. А зиллетар акурдан ри­кIел агъайнавал хкведани, вични ихьтин няметар акурла?

— Са вун туш а азиятар акурди, виридаз акунва. И няметарни виридаз аквазва.

— Вири гила гегьеншвилиз акъат­­нава, мублагь хьанва. За а ази­ят гилани чIугвазма. КIвал берекатсуз я. Гьавиляй, гъиле гьатайла, руфуниз къуллугъзава, — регъуь­вал кваз жаваб гудай Жафара.

Ам тIуьнихъ акьван гьарус тир хьи, намусдилайни нефсинин тIалабунар вилик кутуна, адакай нефсинин лукI хьанвай. КIвалени папахъ галаз датIана авайди кашан дяве тир. Белки, регъуьвилин лишанарни адан чина гьавиляй жезвайтIа.

Гьикьван за Жафаран «тарифар» авуртIани, адан паб Бикехалум гъуьлелай кIусни усал тушир. Жемятдин мярекатрал адани, жанавурди хьиз, гьатай чкадай пад акъуддай. Мумкин я, вичиз кьве юкъуз каш гана, ам муьфте недай мярекатдиз гьазур жезвай. Вичихъ лап гъвечIи беден авайтIани. Адаз тухвал чидачир. Анжах къуьнер галатна тIа хьайила, ам тIуьнивай акъваздай. КIвализ атай игьсан-садакьа ада гъуьлуьз къалурдачир, датIана адакай чинеба хъсан хуьрекар гьазуриз, недай. Итимди адаз гьихьтин фенд акъудайтIани, папа адаз акси фенд хъийидай. Жафара, фарин кьадар чириз, кIвалакIар гьисабдай. Папа кьведакай пуд хъувуна, кьве фу вичиз дашбаш туькIуьрдай. Гъуьлуь якIун тикеяр гьисабдай, папа садакай кьвед хъийидай. Какаяр вичи тIуьна, каци тухвана лугьудай. Гьа ихьтин нефсинин лукIариз Аллагьди санал яшамиш хьун кьисметнавай.

Жафар колхоздин яцарбан тир. Яцар хуьзвай уьруьш, кстах сусан вилик квай гуьзгуь хьиз, хуьруьн чина акъвазнавай дагъ тир. Анай хуьр, ана жезвай гьерекатар, вилик экIянавай суфра хьиз, аквазвай. Анжах адакай Жафаран рикIиз жезвай са регьятвални авачир — адаз вичин фендигар папа кIвале вуч тIуьн ийизватIа, аквазвачир. Гьавиляй гзаф вахтара вилер яцарал ваъ, кIвалин гурмагъдал жедай. Нисинилай тIуьна динж хьанвай яцари, шагьвар квай синерал хкаж хьана, къамчийрив хьиз, тумарив къвалар гатаз, ял ядай. И чIавуз Жафар фу нез кIвализ хкведай. Папа адаз еке къуллугъар ийизвачир – цуру тугъни хемир квай цуру фу. Ихьтин къаришма гьатнавай ратари, гагь тум ракIарик акатнавай кацин ванер ийиз, гагь къиб туькьуьннавай гъуьлягъди хьиз, зварар гуз, итим дагъдиз хъфидай. Къвалал алай чантадани жедайди къе няниз ва пакаман нагьардиз недай баят фуни зерре миже кумачир мукаш тир. Чкадив ахгакьайла, кумадин  вилик ацукьна, хуьре гьи кIвалин гурмагъда гум аватIа, адан къулал алай къажгъанда вуч хуьрек аватIа лугьуз фикирдай.

Вуч ятIани адаз къе вичин гурмагъдай гум пайда хьана акуна. «Яраб ламран руша зун галачиз вуч хуьрек авуна, чинеба незватIа, — хиялдай фена Жафаран. – Пака за адан ери-бине аквада». Пакадин юкъуз Жафар хуьруьз хтайла, адан вилик гъвечIи хтул экъечIна. Бубади адавай хабар кьуна: «Накь, зун хъфейла, бадеди вуч хуьрек авунай, чан зи бицIек хва?» Бадеди хешил авуна, ведредай чIем илична, чна тIуьна. Бадеди им чи кьведан сир я, садазни лугьумир лагьанва. Ам за вазни лугьудач». Хтулдин гафарал Жафараз хъуьруьн атанатIани, папакай ажугъ акатнавай итимдин дамарра иви ргана. Ам, гъиле къамчини аваз, кIвализ гьахьна. И кардин нетижаяр гьихьтинбур жедатIа, папаз хъсандиз чизвай. Им сифте сефер тушир. Гьавиляй Бикехалума тадиз памбаг ягъай яцIу дуьшлуьк ахлукIна, ахпа цел фидай амаларна, катун фикир яз, кварцел тепилмиш хьана. Жафар акьван регьятдиз папавай алцурариз жедай «кIапзаман» тушир. Ада гъиле авай къамчидиз папан дуьшлуькдилай  агъуз хъуьтуьл мезрейрал сейр ийидай ихтияр гана. Къамчиди гьакъисагъвилелди вичин везифаяр кьиле тухузвайтIани, папан мезни, гъуьлягъдин мез хьиз, санал акъваззавачир, гъуьлуьз къаргъишар ийизвай: «Аман, вак хьайидан хва! Ам къавумди гъанвай хешил тир. Аялдикай за авур зарафат я. Аман! Агь ви гъилер кьуру хьурай! Вун буьркьуь хьурай, зун ахкван тийидайвал!» — лугьуз, папай гьарай физвай. – «Фена, ведредиз килиг, адакай чIем хкуднаватIа». Анжах ведредал тIурунин гел-цIар алачиз акур итим са бубат секин хьана. Адаз чизвачир Бикехалума, чIемин винелай са кьелечI къат алудна, герек кьадар незвай, амайди, цIурур хъувуна, ведреда авайдан винел илична, анал хьанвай тIурунин гелер-нехишар квадар хъийизвай. Амма Жафарахъ акьван дерин кьатIунар авачир. АвайтIа, ада къамчидиз ял ядай мажал гудачир.

Бикехалуман яцIу чкайрилай гьеле къамчидин нехишар ахлатнавачир. Хуьре, са кьейидан  игьсан гуз, жемятдиз як пайна. Жафар гьар юкъуз кIвализ хквез-хъфизвайтIани, папа якIукай адаз чуькьни авунач. Адет тирвал, и юкъузни  Жафар, вичиз кьисметнавай тугъни фу тIуьна, дагъдиз хкаж хъхьана. Илис жез, илис жез, дередиз атай цифеди сифте дагъдик серинвал кутуна. Са герендилай дагъни вичин лацу пердедив кIевна. Гьашаратар, къушар къайи цифедикай далдайрив чуьнуьх хьана. Нянриз мукьва хьиз акъатай къайи шагьварди агъадалди уф гайи цифедик къалабулух кутуна ва, хайи маргъал хьиз, дагъдай дередиз цIуьдгъуьн хъхьана. Хуьруьз вил вегьей Жафараз вичин гурмагъдай къати гумар акъатиз акуна. «Яраб, цифедикай куьлге кьуна, ламран руша вичи-вичиз мад вуч хуьрек гьазурзаватIа? – фикрна ада. – За ам вав гьалалдиз нез тадач хьи, тадач!»

Няниз яцар архашдал кIватI хъувуна, ам дагъдай  агъуз хуьр галайвал еримиш хъхьана. Пенжердин пердедин хъиткьердивай кIвализ са вил  вегьена. Ихьтин геж вядеда гъуьл хтун гуьзлемиш тийизвай Бикехалума аялдизни вичиз, хъсан еке тикеяр кваз, шурва акъудна, тIуьнив эгечIиз гьазур хьанвай.

Рак ахъайна, къецелай бейхабардиз гъуьл хтана акур папан­ гъиляй сивихъ тухванвай тIур ават­на, жин акурди хьиз, рангар атIана амукьна. «КицIин руш кицI, вун я гатуникай, я туьнбуьгьдикай эсер жедай ягьсуз туш. Кьуьзуь кьилихъ зи чан дагъда япунжидин кIаник, кьил хару гатаз, цIапар хьтин мижесуз мукашни баят фу нез акъатзава. Вуна, кIвале ацукьна, чIем кьилеллай хешиларни куьк тикеяр квай шурваяр незва! За лугьузва эхир, яраб зи берекатар гьиниз физватIа. Мад ваз ахьтин суварар ахквадач!» — Жафара папан хуьрекни къажгъандиз хъивегьна, кьве пад кьуна, къажгъан гваз къецел экъечIна. «На ам гьиниз ийизва? Ви фикирда вуч ава?» — хабар кьазва гъуьлуьн кьулухъай­ папа. «За ам жегьеннемдиз тухуз­ва, вун аниз акъатайла, гьана­ неъ». – Жафар хуьруьн патав гвай къая галайвал фена, пабни – адан гуьгъуьнаваз. Итимди, къаядив агакь­намазди, кIусни эглеш тавуна, гьайифни татана, къажгъан дагьардиз гадарна. Папай гьа­рай­ акъатна, ам гъуьргъуь хьана, чилел ацукьна: «Агь, ви буба гурбагур хьурай! Ваз аялдин язух кьванни атаначни?» «Аял багьна я, вун – жагьна. Гила, ламран руш, кицIер алтIуш тавунмаз, фена, дагьардин  кIане ацукьна, ягълу тикеяр неъ. Ваз акурдини, ахквадайдини гьам я», — лагьана, Жафар кIвализ хтана. Са кьадар дагьардиз лув гайи хуьрекдин гьайифар, хажалатар, шел-хвал авурдалай гуьгъуьниз Бикехалумни кIвализ хтана. Гъуьл кIвале амачир. Жафара, дагъдиз хъфидайла, недай-хъвадай затIар, фу, гьатта тугъни кваз сандухда кIевна, куьлег янавай.

«Баде, вуна вучзава?» — хабар кьазва тежрибасуз хтулди. Бикехалума, адаз жаваб тагана, хехни кIута гваз, сандухдин кьулухъ патан петлийрал тежрибаяр тухузвай…

«Лезги газетдин» 2023-йисан 34-нумрадай